Οι δομές για την άνθηση της διαδικτυακής παραπληροφόρησης και προπαγάνδας πρωτοεμφανίστηκαν με τη γέννηση του Facebook και του Twitter στα τέλη της προηγούμενης δεκαετίας. Ωστόσο, χρειάστηκε ένας πολιτικός σεισμός για να έρθουν στην επιφάνεια του παγκόσμιου δημόσιου διαλόγου. Τον Νοέμβριο του 2016 ο Ντόναλντ Τραμπ αναδεικνύεται νικητής των αμερικανικών προεδρικών εκλογών, σοκάροντας αναλυτές και δημοσκόπους ανά την υφήλιο. Είχε προηγηθεί μια πολωμένη προεκλογική περίοδος, κατά την οποία ο –σχεδόν εξ ολοκλήρου διαδικτυακός– δημόσιος διάλογος ήταν πλήρως αποπροσανατολισμένος. Μια στατιστική αρκεί για να φανερώσει το εύρος του προβλήματος: το τελευταίο τρίμηνο πριν από τις εκλογές, τα 4 από τα 5 πιο δημοφιλή άρθρα στο Facebook ήταν ψευδείς ειδήσεις. Το κορυφαίο δημοσιογραφικό περιεχόμενο της προεκλογικής περιόδου, μάλιστα, το οποίο συγκέντρωσε συνολικά πάνω από ένα εκατομμύριο κλικ, είχε τον εξωφρενικό τίτλο: «Ο Πάπας Φραγκίσκος στηρίζει δημοσίως την υποψηφιότητα Τραμπ». Το δημοκρατικό έλλειμμα ήταν πλέον ολοφάνερο, και στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ που ακολούθησε, το θέμα που μονοπώλησε κάθε συζήτηση ήταν τα fake news και ο ρόλος των τεχνολογικών τιτάνων.
Ο συνδυασμός της σοκαριστικής εκλογής του Τραμπ με το αναπάντεχο αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος για το Brexit έκανε την παγκόσμια κοινότητα να διαπιστώσει την αφέλειά της. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης όπως το Facebook και το Twitter παρέχονταν μεν δωρεάν, αλλά στην ουσία ο κάθε χρήστης τα πλήρωνε προσφέροντας κάτι πολυτιμότερο από μια χρηματική συνδρομή: τα προσωπικά του δεδομένα. Ερευνες τοποθετούν την αξία των δεδομένων του λογαριασμού ενός χρήστη του Facebook στα 270 δολάρια, και όπως ήταν αναμενόμενο, στη λίστα των ενδιαφερόμενων αγοραστών βρέθηκαν και εταιρείες πολιτικής επικοινωνίας ποικίλων μορφών και προθέσεων. Μία εξ αυτών ήταν και η – περιβόητη πλέον– Cambridge Analytica με επικεφαλής τον εκτελεστικό διευθυντή της εκστρατείας του Τραμπ, Στιβ Μπάνον.
«Η στρατηγική της Cambridge Analytica ήταν τόσο εξόφθαλμη και ο μόνος λόγος που λειτουργούσε ήταν η άγνοια των ρυθμιστών για το Διαδίκτυο» ανέφερε τον περασμένο Μάρτιο στην «Κ» ο Κρίστοφερ Γουάιλι, ο άνθρωπος που αποκάλυψε το σκάνδαλο. «Εκμεταλλευόμενη τους αλγορίθμους του Facebook, η εταιρεία ξεκίνησε το βρώμικο παιχνίδι τής παραπληροφόρησης με μια ομοβροντία πολιτικών διαφημίσεων που ενθάρρυναν τη συνωμοσιολογία και “παπαγάλιζαν” ψευδή αφηγήματα» είχε συμπληρώσει. Χάρη στις αποκαλύψεις του Γουάιλι, η ευθύνη του Facebook ήταν πλέον ολοφάνερη: όχι μόνο είχε αναλάβει τον ρόλο του διαδικτυακού ενημερωτικού εκδότη, αλλά έβγαζε και κέρδος από την πώληση δεδομένων σε φορείς που κατέστρεφαν την είδηση και την αλήθεια.
Το σκάνδαλο της Cambridge Analytica οδήγησε σε μία σειρά από απανωτές αλλαγές και ρυθμιστικά πλαίσια, με κορυφαίο το ευρωπαϊκό GDPR, το οποίο έδωσε στους χρήστες τη δυνατότητα να επιλέγουν αν επιθυμούν να μοιραστούν τα προσωπικά τους δεδομένα με μια διαδικτυακή υπηρεσία. Ταυτόχρονα, ο Μαρκ Ζούκερμπεργκ ξεκίνησε μια περιοδεία μετάνοιας, και σύντομα ανακοίνωσε αλλαγές στον αλγόριθμο του Facebook οι οποίες θα προωθούσαν τις «ουσιαστικές αλληλεπιδράσεις» μεταξύ των χρηστών. Ως αποποίηση των ευθυνών της, η πλατφόρμα ανέθεσε την επικαιροποίηση ειδήσεων σε μια χούφτα εξωτερικών fact-checkers. Εν αναμονή των προεδρικών εκλογών του 2020, οι εκπρόσωποι του Facebook υπόσχονταν πως το πρόβλημα έχει πλέον λυθεί και πως δεν χρειάζονται περαιτέρω αλλαγές.
Η χθεσινή, τολμηρή απόφαση του Twitter να βάλει τέλος στις πολιτικές διαφημίσεις εκθέτει πλήρως την άρνηση του Ζούκερμπεργκ να περιορίσει ουσιαστικά την παραπληροφόρηση. «Πιστεύουμε ότι η εμβέλεια ενός πολιτικού μηνύματος πρέπει να κερδίζεται, όχι να αγοράζεται», τόνισε ο συνιδρυτής της πλατφόρμας, Τζακ Ντόρσεϊ κερδίζοντας με μια κοφτή φράση τον σεβασμό των χρηστών του. Ολα τα μάτια, πλέον, είναι στραμμένα στο Facebook και στην υποκρισία του.