Στο μυστήριο ερώτημα πότε το παρελθόν μετατρέπεται σε Ιστορία δεν υπάρχει ξεκάθαρη απάντηση, ωστόσο οι πολιτικοί επιστήμονες συχνά προτάσσουν το διάστημα των 30 χρόνων ως απαραίτητη ανάσα. Φυσικά, το όριο είναι αρκετά αυθαίρετο, παρ’ όλα αυτά η λογική της γαλούχησης μιας νέας γενιάς, προτού η καταγραφή των γεγονότων γίνει με νηφαλιότητα και καθαρότητα σκέψης, έχει μια γερή βάση. Το αποδεικνύει περίτρανα η γλυκόπικρη κληρονομιά της πτώσης του Τείχους του Βερολίνου.
Τριάντα χρόνια πριν, ενώ ο θριαμβευτικός κρότος της πτώσης τoυ σιδηρού παραπετάσματος σήκωνε αλλεπάλληλα κύματα αισιοδοξίας και εισήγαγε σταδιακά την ανθρωπότητα στη μεθυστική ευφορία των ’90s, ο πολιτικός φιλόσοφος Φράνσις Φουκουγιάμα δημοσίευσε το ανάρπαστο σύγγραμμά του «Το τέλος της Ιστορίας». «Βρεθήκαμε πλέον στο τελικό σημείο της ιδεολογικής εξέλιξης της ανθρωπότητας και στην παγκοσμιοποίηση της δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας ως τελική μορφή της ανθρώπινης κυβέρνησης» έγραφε με βεβαιότητα ο Φουκουγιάμα, εικάζοντας πως, ένα προς ένα, τα ιδεολογικά τείχη του κόσμου θα καταρρεύσουν. Το βιβλίο του επηρέασε μια σημαντική γενιά αναλυτών, που θεώρησαν πως οι ψυχροπολεμικές διαιρέσεις είχαν περάσει ανεπιστρεπτί και πως τα τείχη ανήκαν πλέον στο ιστορικό παρελθόν. Τα διδάγματα του φιλοσόφου έγιναν απαραίτητο κομμάτι του προγράμματος σπουδών των μεγάλων διπλωματικών σχολών. Η Ιστορία πλησίαζε προς το τέλος της.
Nέα τείχη
Μεταβολή στο σήμερα και δεν χωράει αμφιβολία πως ο Φουκουγιάμα παρασύρθηκε, πως η ασυγκράτητη αισιοδοξία της πτώσης του Τείχους του Βερολίνου μάς παραπλάνησε και πως η Ιστορία δεν εξελίσσεται γραμμικά. Οι αποδείξεις είναι αμέτρητες: από τα 66 φυσικά εμπόδια που βρίσκονται σήμερα μεταξύ χωρών, τα 50 κατασκευάστηκαν μετά το 2000.
Οι μεταναστευτικές ροές από τη Συρία και την Αφρική αντιμετωπίζονται με εδραίωση συνοριακών υποδομών και άρνηση του προσφυγικού δικαίου, ενώ η πόλωση και ο λαϊκισμός γονατίζουν μέχρι και τις πιο εδραιωμένες δημοκρατίες του κόσμου.
Ωστόσο, όλα αυτά είναι περιττά μπροστά σε ένα ιστορικό δίπτυχο, που τέμνεται πάλι από τη μυστήρια μαθηματική ομορφιά των 30 χρόνων, και που αρκεί για να μεταφέρει επιτυχώς την αποτυχία της σκέψης του Φουκουγιάμα. Το 1987, ο Αμερικανός πρόεδρος Ρόναλντ Ρέιγκαν βροντοφώναζε με πάθος από την Πύλη του Βραδεμβούργου το ιστορικό «Κύριε Γκορμπατσόφ, ανοίξτε την πύλη, ρίξτε το Τείχος», εξυμνώντας την ελευθερία ως προπύργιο της παγκόσμιας ειρήνης. Το 2017, ένας φανατισμένος νεοεκλεγείς Τραμπ και μια θάλασσα υποστηρικτών ούρλιαζαν συγχρονισμένα, από τον κήπο του Λευκού Οίκου, το σλόγκαν που στιγμάτισε τις πρόσφατες προεδρικές εκλογές: «Χτίστε το τείχος!».
Το αμφιλεγόμενο τείχος του Τραμπ αποτελεί ίσως το πιο απτό σύμβολο της έννοιας των σύγχρονων διαιρέσεων διότι, στην πραγματικότητα, δεν αποτελεί κάτι παραπάνω από ένα σαθρό ιδεολογικό αφήγημα. Τα αχανή σύνορα των ΗΠΑ με το Μεξικό εκτείνονται για περίπου 3.200 χιλιόμετρα, ενώ ακόμη και με την απόφαση του ανώτατου δικαστηρίου της χώρας να χρηματοδοτήσει την κατασκευή του φράχτη με 2,5 δισ. δολάρια, υπολείπονται αλλά 20. Οι παράνομες μεταναστευτικές ροές, δε, βρίσκονται σε επίπεδα κάτω από το μισό εκείνων κατά τη διάρκεια της θητείας Μπους. Το πιθανότερο είναι το τείχος να μην ολοκληρωθεί ποτέ, ωστόσο δεν υπάρχει ομιλία του Αμερικανού προέδρου που να μην πλαισιώνεται από μια αναφορά σε αυτό λόγω της υποτιθέμενης κρίσης στα σύνορα – πάντοτε μαζί με σειρά επιθέτων όπως «αδιαπέραστο, φυσικό, ψηλό, ισχυρό, όμορφο». Τα σημερινά τείχη φαίνεται πως δεν είναι απαραίτητα χτισμένα από τσιμέντο: οι ιδέες πολλές φορές είναι πιο γερό οικοδομικό υλικό.
Πίσω από το εμβληματικό αφήγημα του τείχους του Τραμπ βρίσκονται, όμως, και δεκάδες άλλες προσπάθειες έγερσης οχυρωμένων συνόρων και διαχωριστικών γραμμών. Το 2015, το καθεστώς Ορμπαν οικοδόμησε ένα συνοριακό φράχτη τυλιγμένο με συρματόπλεγμα, ο οποίος εκτείνεται σε 177 χιλιόμετρα κατά μήκος των συνόρων της Ουγγαρίας, με στόχο να διατηρήσει την «εθνοτική ομοιογένειά» της. Ενα χρόνο μετά, η Βρετανία ξόδεψε 2,3 εκατ. στερλίνες –δηλαδή ένα ποσό αρκετό για την οικοδόμηση προσφυγικής μονάδας χωρητικότητας 2.500 ατόμων– για να υψώσει το «Μεγάλο Τείχος του Καλαί» στο πέρασμα της θάλασσας της Μάγχης. Στον ερημώδη Νότο του Μαρόκου, η αποκαλούμενη «τελευταία αποικία της Αφρικής», Δυτική Σαχάρα, βρίσκεται εδώ και μερικά χρόνια τεμαχισμένη από τον υπόλοιπο κόσμο μέσω ενός γιγαντιαίου αμμώδους τείχους. Μέχρι και δημοσιογράφοι ή παρατηρητές ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν μπορούν να εισέλθουν στον χώρο δίχως επίσημη συνοδεία της μαροκινής κυβέρνησης.
Γραπτή ευχή
Η παραπλανητική φύση της πτώσης του Τείχους του Βερολίνου δεν περιορίζεται μονάχα στην έγερση νέων εμποδίων· επεκτείνεται και στα προϋπάρχοντα τείχη, που κάποτε θεωρούνταν παρωχημένα. Στο ιρλανδικό Μπέλφαστ, οι λεγόμενοι «τοίχοι της ειρήνης» που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια των ταραχών για να χωρίσουν εθνικιστικές και συνδικαλιστικές κοινότητες βρίσκονται διάσπαρτοι ανάμεσα σε δρόμους, σπίτια και αυλές. Για χρόνια υπήρξαν τουριστικά αξιοθέατα, όμως η πρόσφατη απειλή του άτακτου Brexit υπενθυμίζει πόσο γρήγορα μπορεί να επιστρέψουν στον παλιό τους ρόλο.
Στο καταπράσινο ξέφωτο όπου βρίσκονται τα σύνορα για τις δύο Κορέες, το γιγάντιο διαχωριστικό συρματόπλεγμα μετράει πλέον 66 χρόνια και εξακολουθεί να βρίσκεται στολισμένο με χιλιάδες χρωματιστές κορδέλες από χιλιάδες οικογένειες που διασπάστηκαν από τον πόλεμο. Η καθεμιά περιέχει μια γραπτή ευχή για ένα μέλλον ενοποίησης και ειρήνης, η οποία ξεθωριάζει αγέρωχα με το πέρασμα του χρόνου.
Τριάντα χρόνια πέρασαν πλέον από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, και η Ιστορία δεν σταμάτησε. Το κύμα ευφορίας, αισιοδοξίας και ενωτικής μαγείας που έφερε το 1989 ήταν μεν αναμενόμενο, αλλά ταυτόχρονα και ολίγον τι κοντόφθαλμο. Η ελπίδα έδωσε τη θέση της στον εφησυχασμό. Τα τείχη επιμένουν.