Η γη κάτω από το Βερολίνο είναι άμμος, σκάβεται εύκολα. Ο μεγάλος Βρετανός ιστορικός Φρέντερικ Τέιλορ έχει χωρίσει το βιβλίο του «The Berlin Wall: A World Divided, 1961-1989» σε πέντε κεφάλαια: Αμμος, Αίμα, Συρματόπλεγμα, Τσιμέντο, Χρήμα. Το πρώτο κεφάλαιο, «Αμμος», ξεκινάει με μια ενότητα με τίτλο «Πόλη στον βάλτο». Berlin, μας λέει ο Τέιλορ, είναι ο παλιός σλαβικός όρος για τη βαλτούπολη, την πόλη στον βάλτο.
Ο Χάσο Χέρσελ ήταν παιδί αυτής της βαλτούπολης. Τον γνώρισα το 2009, όταν μαζί με την Αρετή Μαγκοπούλου και τον Στέφανο Μπερτάκη γυρίσαμε ένα ωριαίο φιλμ για τη «Νύχτα που άλλαξε τον κόσμο» στο Βερολίνο και τη Σαξονία. Ο Χέρσελ είχε γεννηθεί το 1935 στη Δρέσδη και συνελήφθη στις ταραχές του 1953 εναντίον των Σοβιετικών στο Ανατολικό Βερολίνο.
Επειδή δεν μπορούσε να σπουδάσει στην ανατολική πλευρά, άρχισε να σπουδάζει στο Δυτικό Βερολίνο μένοντας στο ανατολικό, αλλά γρήγορα συνελήφθη επειδή επιχείρησε να πουλήσει είδη από την Ανατολική Γερμανία στο Δυτικό Βερολίνο. Καταδικάσθηκε σε 6 χρόνια φυλάκιση. Ο Χέρσελ που γνώρισα ήταν ένας τύπος τυχοδιώκτη που δεν φοβόταν κανέναν και τίποτα, αλλά η τύχη που κυνηγούσε δεν ήταν μόνο τα χρήματα (εξάλλου είναι πάμφτωχος).
Το 1960, ένα χρόνο πριν από την οικοδόμηση του Τείχους, αφέθηκε ελεύθερος και άρχισε μια μαθητεία στους ανατολικογερμανικούς σιδηροδρόμους, αλλά τον Οκτώβριο του 1961 το έσκασε στο Δυτικό Βερολίνο χρησιμοποιώντας πλαστό ελβετικό διαβατήριο.
Ο Χέρσελ ήθελε να «βγάλει» από το Ανατολικό Βερολίνο την αδελφή του και άλλους συγγενείς του. Αρχισε λοιπόν, όταν πια η φυγάδευση με τα πλαστά διαβατήρια είχε «φάει τα ψωμιά της», να οργανώνει την κατασκευή τούνελ. Αυτή γινόταν σε διάφορες περιοχές της πόλης, ειδικά στην οδό Μπερνάου, στο κέντρο, αλλά και στην οδό Χαϊδελβέργης, στις νοτιοδυτικές συνοικίες της πόλης. Το 1962, ο Χέρσελ γνωρίσθηκε με δύο Ιταλούς, τον Ντομένικο Σέστα και τον Γκίγκι. Ο Ντομένικο (Μίμο) είχε μια Γερμανίδα φίλη, οι συγγενείς της οποίας είχαν παγιδευθεί στο Ανατολικό Βερολίνο.
Τον Μάιο του 1962, οι τρεις τους, και περίπου σαράντα βοηθοί κυρίως από το Πανεπιστήμιο του Δυτικού Βερολίνου, άρχισαν να σκάβουν το λεγόμενο τούνελ 29 κάτω από την οδό Μπερνάου, σε ένα σημείο όπου Ανατολικό και Δυτικό Βερολίνο δεν απείχαν περισσότερα από 150 μέτρα. Τον Ιούνιο, το τρίο βρήκε και χρήματα, εισπράττοντας από το αμερικανικό δίκτυο NBC 50.000 δολάρια προκαταβολή για να πουλήσει τα αποκλειστικά δικαιώματα στο υλικό που επρόκειτο να γυρισθεί κατά τη διάρκεια του εγχειρήματος.
Αστυνομικοί και μέλη της Στάζι ανακαλύπτουν τούνελ στην οδό Χάιντελμπεργκ στις 13 Σεπτεμβρίου 1962.
Τα… εισιτήρια
Ο Χέρσελ είπε στον γράφοντα στο Βερολίνο ότι το σύστημα ειδοποίησης όσων επρόκειτο να ταξιδέψουν ήταν μια κωδική πρόταση απλή αλλά και ταυτόχρονα ασφαλής: «Εχω εισιτήρια για την παράσταση της Παρασκευής». Αυτό σήμαινε, θυμάται ο Χέρσελ, ότι ο ενδιαφερόμενος θα έπρεπε να προσθέσει στην ημερομηνία της Παρασκευής τρεις ημέρες και τρεις ώρες για να βρίσκεται στο προκαθορισμένο σημείο συνάντησης που είχε συμφωνηθεί.
Η Ελεν, η φίλη του Ντομένικο, ήταν ο ταχυδρόμος. Αφού φρόντιζε να φέρει τη συμφωνημένη ώρα και μέρα τους φυγάδες στην είσοδο του τούνελ, σιγουρευόταν από ένα άσπρο πανί σε ένα παράθυρο από την πλευρά της Δύσης με ορατότητα στα δύο σημεία του τούνελ, ότι ο δρόμος στα έγκατα της πόλης ήταν ελεύθερος. Οι φυγάδες έμπαιναν όλοι κάτω από τη γη και η Ελεν γύριζε στο Δυτικό Βερολίνο μέσω του συνοριακού σταθμού Φριντριχστράσε ως απλή τουρίστρια. Οι δύο Ιταλοί και ο Χέρσελ ξόδεψαν 20.000 δολάρια στην κατασκευή του τούνελ, τα υπόλοιπα 30.000 τα μοιράσθηκαν. Αλλά ο Χέρσελ, με διαβεβαίωσαν όλοι όσοι είχαν δουλέψει μαζί του, δεν ήταν «μοναχοφάης». Για να βοηθήσει, αγόραζε διαβατήρια από δυτικές πρεσβείες και προξενεία (σ.σ. και από το ελληνικό προξενείο στο Δυτικό Βερολίνο, όπου ορισμένοι υπάλληλοι έγιναν πλούσιοι), ενώ δαπάνησε σημαντικό μέρος των χρημάτων του όταν οι Ανατολικογερμανοί πήραν κάθε δυνατό μέτρο προκειμένου να εμποδίσουν την κατασκευή των τούνελ, και για να χρηματοδοτήσει την κατασκευή αυτοκινήτων με χωριστά διαμερίσματα όπου θα κρύβονταν φυγάδες. Συνολικά μέχρι το 1971 κατασκευάσθηκαν 71 τούνελ στα έγκατα της αμμώδους γης του Βερολίνου αλλά μόλις 14 υπήρξαν επιτυχημένα.
Το 1964, στην ίδια περιοχή που δημιουργήθηκε το τούνελ 29, κατασκευάσθηκε με χρήματα γερμανικών και διεθνών μέσων ενημέρωσης, αλλά και της δυτικογερμανικής κυβέρνησης, το τούνελ 57. Επειδή πλέον οι Ανατολικογερμανοί έκαναν χρήση όπλων μέσα και πάνω από τα τούνελ, οι οργανωτές των εκσκαφών και των φυγαδεύσεων ήταν οπλισμένοι και αυτοί. Στις 3 Οκτωβρίου του 1964, σε ανταλλαγή πυροβολισμών στο τούνελ 57 (σ.σ. προφανώς είχε προδοθεί) σκοτώθηκε ένας Ανατολικογερμανός στρατιώτης. Μέχρι το άνοιγμα των αρχείων της Στάζι το 1990, ήταν γνωστό από την ανατολικογερμανική προπαγάνδα ότι τον είχε σκοτώσει ο Κρίστιαν Τσόμπελ, ένας από τους οργανωτές του τούνελ, το 1990 όμως αποκαλύφθηκε από τα αρχεία της Στάζι ότι ο Τσόμπελ απλά τον τραυμάτισε και ότι ο στρατιώτης Εγκον Σουλτς σκοτώθηκε από ανατολικογερμανικά, φίλια πυρά, προφανώς κατά λάθος.
Η πιο εντυπωσιακή φυγή πάντως μέσω του υπόγειου δρόμου –να σκεφτεί κανείς ότι οι Ανατολικογερμανοί είχαν τοποθετήσει πλέγματα στους υπονόμους με συστήματα συναγερμού ώστε να μη χρησιμοποιούνται– ήταν η «απόδραση των γερόντων»: η νεότερη στη συγκεκριμένη ομάδα των φυγάδων ήταν 55 ετών και ο πιο ηλικιωμένος 81. Οι συνταξιούχοι έσκαβαν 16 μέρες από 10 έως 14 ώρες την ημέρα, απομακρύνοντας 4.000 κουβάδες χώμα. Ενας 70χρονος είπε αργότερα στον σταθμό Rias του Δυτικού Βερολίνου: «Ηθελα εγώ να επιλέξω τον τρόπο που θα πεθάνω. Ουδείς πεινούσε στην Ανατολική Γερμανία αλλά τα μπαχαρικά και τα κρεμμύδια ήταν δυσεύρετα».
Η τελευταία επιτυχημένη προσπάθεια φυγής μέσω τούνελ σημειώθηκε το 1971-72. Ο Πέτερ Χιντς είχε τοποθετηθεί ως θερμαστής σε ένα σπίτι κοντά στο Τείχος και λίγους μήνες αργότερα, τον Αύγουστο του 1970, έβαλε μέσο για να προσληφθεί και ο αδελφός του στο ίδιο κτίριο. Τα κλειδιά για το κελάρι του κτιρίου έπρεπε να παραδίδονται στις μονάδες φύλαξης των συνόρων αλλά κρέμονταν σε κοινή θέα.
Τα Χριστούγεννα του 1971, οι αδελφοί Χιντς και ένας φίλος τους άρχισαν να σκάβουν τη μαλακή άμμο που περιέβαλλε το κελάρι του κτιρίου. Το ίδιο έκαναν και την επομένη και στη συνέχεια σφράγισαν και κλείδωσαν την πόρτα. Αέρας αρκετός να αναπνεύσουν δεν υπήρχε και έσκαβαν με ένα μικρό φτυάρι και ένα μαχαίρι. Εως το Σαββατοκύριακο στις 7-9 Ιανουαρίου του 1972 είχαν σκάψει 18 μέτρα. Βγήκαν στην επιφάνεια αλλά έκπληκτοι διαπίστωσαν ότι βρίσκονταν στη νεκρή ζώνη Ανατολικού και Δυτικού Βερολίνου. Ξαναχώθηκαν στη γη και συνέχισαν να σκάβουν επί τρία μέτρα με τα χέρια μέχρι να ματώσουν. Οταν ξαναβγήκαν ήταν στη δυτική πλευρά της πόλης.
Ενα ποίημα
Η Βέρα Ανατόλιεβνα Πάβλοβα γεννήθηκε στη Μόσχα το 1963. Σπούδασε ιστορία της μουσικής. Εχει γράψει ποίηση, λιμπρέτα και καντάτες. Σήμερα ζει μεταξύ Μόσχας και Νέας Υόρκης.
Ηταν ένα παράξενο τείχος
Ηταν ένα παράξενο τείχος
σαν τη λωρίδα του Möbius
είχε μια πλευρά μονάχα
η άλλη δεν φαινόταν:
η αόρατη πλευρά
του φεγγαριού.
Μερικοί όμως έτρεχαν
κόντρα στις σφαίρες,
να κόψουν το αγκαθωτό νήμα
του τερματισμού
με το στήθος τους, να δώσουν
μια σπρωξιά στη μπάλα
κατεδάφισης:
το εκκρεμές του αόρατου
ρολογιού.
Στις 9/11/89,
στο ημερολόγιό μου
έχω γράψει:
«Η Νατάσα άλλαξε
ένα δόντι μπροστινό
κι η Λίζα για πρώτη
φορά στάθηκε στην κούνια
όρθια μόνη της».
Μετάφραση: Γιώργος Τσακνιάς