Τόσο ο Ματέο Σαλβίνι όσο και η Μαρίν Λεπέν έσπευσαν, την Κυριακή στις 10 Νοεμβρίου, μετά τις ισπανικές εκλογές, να συγχαρούν τον Σαντιάγο Αμπασκάλ, ηγέτη του ριζοσπαστικού δεξιού κόμματος VOX, για το εκπληκτικό αποτέλεσμά του στις γενικές εκλογές. Αναδείχθηκε τρίτη μεγαλύτερη πολιτική δύναμη της Ισπανίας, αμέσως μετά τους Σοσιαλιστές (PSOE) και τους Συντηρητικούς (PP) και πάνω από το αριστερό κόμμα Podemos, με επικεφαλής τον Πάμπλο Ιγλέσιας, και τους κεντρώους Ciudadanos, με επικεφαλής τον Αλμπέρτο Ριβέρα.
Τα εξαιρετικά αποτελέσματα του κόμματος του Αμπασκάλ έθεσαν τέλος στη λεγόμενη «ισπανική εξαίρεση», όρο που χρησιμοποιούσαν οι παρατηρητές της ισπανικής πολιτικής σκηνής όταν αναφέρονταν στο γεγονός ότι η Ισπανία στερούνταν ενός μεγάλου ριζοσπαστικού δεξιού κόμματος, όπως εμφανίστηκε ή εδραιώθηκε σε άλλες ευρωπαϊκές δημοκρατίες κατά την τελευταία δεκαετία. Στους λόγους για τους οποίους η Ισπανία αποτελούσε εξαίρεση περιλαμβανόταν το γεγονός ότι οι πολίτες της, έως και σχετικά πρόσφατα, είχαν βιώσει ένα αυταρχικό εθνικιστικό καθεστώς, καθώς και ότι, ως χώρα, η στάση της απέναντι στη μετανάστευση ήταν εντυπωσιακά θετική σε σύγκριση με άλλα ευρωπαϊκά κράτη. Κατά συνέπεια, ο λαϊκισμός έχει συγκεντρωθεί σε μεγάλο βαθμό σε περιθωριακά κόμματα, όπως το Podemos, και –στην Καταλωνία– στο αριστερό και στο δεξιό ERC και JxCAT αντίστοιχα, κόμματα αποσχιστικά, που έχουν υιοθετήσει στις εκστρατείες τους ιδέες και μεθόδους παρόμοιες με τους υπέρμαχους του Brexit, στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Ενώ τα κίνητρα των ριζοσπαστικών δεξιών κομμάτων της Ευρώπης είναι παρόμοια μεταξύ τους, οι στρατηγικές εκστρατείας και κινητοποίησης του PiS στην Πολωνία, της AfD στη Γερμανία, του RN στη Γαλλία ή της Λέγκας στην Ιταλία διαφέρουν σημαντικά. Μέχρι στιγμής, οι ηγέτες του VOX ήταν αρνητικοί απέναντι στη Μαρίν Λεπέν και δυσαρεστημένοι με την παλαιότερη στήριξη του Σαλβίνι στην ανεξαρτησία των Καταλανών. Αυτό εξηγεί το γεγονός ότι οι ευρωβουλευτές του κόμματος συμμετέχουν στη Συμμαχία Ευρωπαίων Συντηρητικών και Μεταρρυθμιστών (AECR) στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και όχι στην Ταυτότητα και Δημοκρατία (ID) της Λεπέν και του Σαλβίνι. Ωστόσο, όπως κάθε άλλο ριζοσπαστικό δεξιό κόμμα σήμερα, το VOX είναι βαθιά εθνικιστικό, συντηρητικό, αντιευρωπαϊκό και κατά της μετανάστευσης.
Ακόμη, όμως, και αν το VOX μοιράζεται τα χαρακτηριστικά περί εθνικής κυριαρχίας παρόμοιων δυνάμεων σε όλη την Ευρώπη, τι είναι αυτό που εξηγεί πραγματικά την άνοδό του στην Καταλωνία; Κατά κάποιο τρόπο, το VOX εκφράζει την πιο θεμελιώδη επιτυχία των καταλανικών αποσχιστικών κομμάτων. Αφού απέτυχαν να συσπειρώσουν την πλειοψηφία και να αποκτήσουν την υποστήριξη των Καταλανών, που ήταν εξαιρετικά διχασμένοι μεταξύ τους, και καθώς δεν είχαν καμία διεθνή υποστήριξη, το κύριο επίτευγμά τους ήταν να αφυπνίσουν μια κατά τα άλλα αδρανή ή ανύπαρκτη αίσθηση εθνικισμού.
Από την έναρξη της καταλανικής κρίσης, το 2017, οι Ciudadanos, το φιλελεύθερο κόμμα με επικεφαλής τον Αλβέρτο Ριβέρα, που δημιουργήθηκε στην Καταλωνία με σκοπό να σταθεί αντιμέτωπο στις υπερβολές του καταλανικού εθνικισμού, προσείλκυσαν με επιτυχία τους δυσαρεστημένους ψηφοφόρους του Σοσιαλιστικού και του Συντηρητικού Κόμματος, που αισθάνονταν ότι τα παραδοσιακά κόμματα δεν έκαναν τίποτα για να υπερασπιστούν την ακεραιότητα και την αξιοπρέπεια του ισπανικού έθνους. Οι Ciudadanos υπήρξαν πρωτοπόροι στην απενοχοποίηση της δημόσιας χρήσης των ισπανικών συμβόλων και ειδικά της σημαίας, καθώς και στη δημόσια επίδειξη υπερηφάνειας της ισπανικής καταγωγής, κάτι για το οποίο πολλοί άνθρωποι ντρέπονταν στη μετά Φράνκο Ισπανία.
Γενικότερα, το ισπανικό ζήτημα παρέχει κάποιες ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις σχετικά με τα λάθη των παραδοσιακών κομμάτων. Στην περίπτωση του Συντηρητικού Κόμματος, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το PP του Κασάδο διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην άνοδο του VOX. Οταν, πέρυσι, η δημοφιλία του VOX άρχισε να αυξάνεται, το PP, αντί να το απομονώσει, υιοθέτησε μερικές από τις πολιτικές προτάσεις και τη ρητορική του, ειδικά για τη μετανάστευση και το έθνος, υποσχόμενο να αναστείλει μονίμως την αυτονομία στην Καταλωνία –αν ποτέ κέρδιζε στις εκλογές–, τροφοδοτώντας τη ριζοσπαστικοποίηση των ψηφοφόρων του. Στη συνέχεια, μετά τις περιφερειακές και δημοτικές εκλογές που διεξήχθησαν τον Μάιο του τρέχοντος έτους, οι Συντηρητικοί χρησιμοποίησαν τις ψήφους τους για να κερδίσουν ή να παραμείνουν στην εξουσία, συμβάλλοντας έτσι στη νομιμοποίηση του κόμματος. Με αυτόν τον τρόπο, έστειλαν το μήνυμα ότι η ψήφος στο VOX δεν ισούταν με χαμένη ψήφο. Επίσης, σημείωσαν ότι δεν είχαν σκοπό να κινηθούν προς το Κέντρο και να μαλακώσουν τη στάση τους ως προς το θέμα της Καταλωνίας, όπως είχε κάνει ο πρώην ηγέτης τους, Μαριάνο Ραχόι.
Αλλά και ο Πέδρο Σάντσεθ, ο ηγέτης των Σοσιαλιστών και προσωρινός πρόεδρος, συνέβαλε στην αύξηση του VOX, με διάφορους τρόπους. Κατ’ αρχάς, μετακινώντας τους Σοσιαλιστές στα αριστερά και συναντώντας το Podemos, δημιούργησε μια πολωμένη πολιτική κατάσταση. Δεύτερον, με την ήπια προσέγγισή του στην απόσχιση της Καταλωνίας. Τρίτον, με τους αδέξιους χειρισμούς του στο ζήτημα της εκταφής του στρατηγού Φράνκο, η οποία είχε περισσότερο τον χαρακτήρα εκδήλωσης για εκλογική κατανάλωση, παρά για την ένωση της χώρας. Τέλος, με τους λάθος υπολογισμούς του στην προκήρυξη πρόωρων εκλογών, που, λόγω των αναταραχών στην Καταλωνία, τροφοδότησαν το VOX παρά το Σοσιαλιστικό Κόμμα. Τον Απρίλιο, πολλοί ψηφοφόροι πήγαν στις κάλπες για να σταματήσουν το VOX. Τον Νοέμβριο, ένας μεγάλος αριθμός ψηφοφόρων παρέμεινε στο σπίτι ή χρησιμοποίησε το VOX ως μέσο διαμαρτυρίας. Ετσι, ενώ το VOX επωφελήθηκε σε αυτές τις εκλογές από την απόσχιση της Καταλωνίας, έλαβε επίσης ώθηση προς τα πάνω από τα τακτικά λάθη των Συντηρητικών και Σοσιαλιστών ηγετών.
* Ο δρ Χοσέ Ιγνάσιο Τορεμπλάνκα είναι καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο UNED και επικεφαλής του Γραφείου της Μαδρίτης του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Εξωτερικών Σχέσεων.