Την ώρα που οι επιστήμονες αγωνίζονται να καταλάβουν τις ιδιότητες του κορωνοϊού, ο σχεδιασμός πειραμάτων, η συλλογή δεδομένων και η δημοσίευση μελετών για έλεγχο σε επιστημονικές επιθεωρήσεις έχουν επιταχυνθεί σημαντικά. Αυτά που κάποτε απαιτούσαν μήνες, ολοκληρώνονται τώρα σε εβδομάδες, παρότι πολλές επιστημονικές επιθεωρήσεις λαμβάνουν σήμερα διπλάσιο αριθμό δημοσιεύσεων από ό,τι παλαιότερα.
Η επιθεώρηση Science, μία από τις σοβαρότερες στον κόσμο, δημοσίευσε μελέτη της μορφολογίας της πρωτεΐνης, την οποία αξιοποιεί ο ιός για να εισχωρήσει στα κύτταρα του ξενιστή –αναγκαία γνώση για τον σχεδιασμό εμβολίου και αποτελεσματικών αντιιικών φαρμάκων– εννέα μόλις ημέρες μετά την παραλαβή της, σύμφωνα με τον διευθυντή της Χόλντεν Θορπ. «Πρόκειται για την ίδια διαδικασία, αλλά με ταχύτατους ρυθμούς. Στην ιστορία 140 ετών του Science, δεν έχουμε ξαναδεί τέτοια ταχύτητα», λέει ο Θορπ.
Για τους ειδικούς, αλλά και τους αδαείς, η ικανότητα πρόσβασης σε αξιόπιστες ιατρικές συμβουλές ουδέποτε υπήρξε πιο σημαντική και δύσκολη. Σε ανακοίνωσή του, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας κάνει λόγο για «πληροφοριακή επιδημία, μέσω της πληθώρας πληροφοριών –κάποιες ακριβείς, άλλες όχι– που δυσχεραίνει τον εντοπισμό αξιόπιστων πηγών και κατευθυντηρίων γραμμών». Τις τελευταίες εβδομάδες, νέες μελέτες αμφισβήτησαν την αξία της χρήσης χειρουργικής μάσκας, την πρέπουσα απόσταση μεταξύ ανθρώπων και τον τρόπο μετάδοσης του ιού. «Η απάντηση δεν είναι ποτέ τόσο απλή, όσο είναι το ερώτημα εάν η μάσκα είναι αποτελεσματική ή όχι. Τα ερωτήματα είναι πάντα πιο περίπλοκα από τα υπάρχοντα δεδομένα που διαθέτουμε τη στιγμή εκείνη», λέει ο Μπράιαν Νόζεκ, επικεφαλής του ινστιτούτου Center for Open Science.
Η απαίτηση για οριστικές απαντήσεις υπογραμμίζει την παραδοσιακή διχογνωμία γύρω από τον ρόλο των επιστημονικών επιθεωρήσεων. Πρέπει άραγε οι επιθεωρήσεις να είναι κριτές δεδομένων ή «γεννήτριες» νέων ιδεών; Θεματοφύλακες της επιστημονικής συνέχειας ή μέθοδοι πρόβλεψης του μέλλοντος; Ιδιωτικό δίκτυο επικοινωνίας μεταξύ επιστημόνων ή μεγάφωνο με αποδέκτη το κοινό ή μήπως όλα τα παραπάνω; «Η πανδημία άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τον εαυτό μας. Συνειδητοποιούμε ότι δημοσιεύουμε έρευνες, οι οποίες τροποποιούν σε καθημερινή βάση τη στρατηγική αντιμετώπισης του κορωνοϊού. Νιώθουμε το βάρος της ευθύνης, καθώς ενδεχόμενο σφάλμα στις δημοσιεύσεις μας μπορεί να έχει επικίνδυνες επιπτώσεις για την πορεία της πανδημίας», λέει ο διευθυντής της βρετανικής ιατρικής επιθεώρησης The Lancet, Ρίτσαρντ Χόρτον.
Οι παραδοσιακές επιστημονικές επιθεωρήσεις είχαν την ικανότητα να ελέγχουν και να αμφισβητούν τα αποτελέσματα δημοσιευμένων μελετών, αποσαφηνίζοντας ενδεχόμενες ατέλειες σε αυτές. Αυτό γινόταν με την επιβεβαίωση πορισμάτων από την επιστημονική κοινότητα, κάτι ιδιαίτερα δύσκολο σε συνθήκες πανδημίας νέου ιού. Πολλοί, που απέκτησαν εμπειρία στην COVID-19, βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της αντιμετώπισης της επιδημίας. «Οι επιστημονικές επιθεωρήσεις δημοσιεύουν τα καλύτερα υπαρκτά στοιχεία. Τα δεδομένα αυτά, όμως, δεν είναι επιβεβαιωμένα και οι αποφάσεις μας πρέπει έτσι να στηριχθούν σε αβέβαια πορίσματα», λέει ο Νόζεκ.
Σε μία προσπάθεια να καταστήσουν προσβάσιμες τις αναγκαίες αυτές μελέτες, εκδότες σημαντικών ιατρικών επιθεωρήσεων, όπως οι Lancet, Science, JAMA και New England Journal of Medicine, αποφάσισαν να άρουν τη φραγή των δημοσιεύσεων στο Διαδίκτυο, προσφέροντας δωρεάν το περιεχόμενο που αφορά στις έρευνες για τον κορωνοϊό.
Ελεύθερη πρόσβαση
Ο Θορπ επισημαίνει ότι ο ίδιος και οι συνάδελφοί του ενθαρρύνουν ερευνητές να δημοσιεύουν τις μελέτες τους σε «ανοικτές σελίδες», με ελεύθερη πρόσβαση, επιτρέποντας σε άλλους ερευνητές να προσθέσουν ή να αμφισβητήσουν τα συγκεκριμένα επιστημονικά πορίσματα.
Οι σύγχρονες ιατρικές επιθεωρήσεις θεωρούν ότι το κοινό τους αποτελείται από άλλους επιστήμονες. Οι επιστημονικές επιθεωρήσεις με τη σημερινή μορφή τους δημιουργήθηκαν, όμως, χάρη στην απαίτηση του κοινού για πληροφόρηση εν μέσω πανδημίας.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1820, επιδημία ευλογιάς έπληξε το Παρίσι και άλλες γαλλικές πόλεις. Παρά την ύπαρξη εμβολίου, οι απόψεις διίσταντο για την αποτελεσματικότητά του. Η Ακαδημία Ιατρικής του Παρισιού συγκέντρωσε έτσι τα μέλη της για να αποφασίσουν τι συμβουλές θα προσέφεραν στο έθνος. Τέτοιες συσκέψεις πραγματοποιούνταν ιστορικά κεκλεισμένων των θυρών, η κληρονομιά της Γαλλικής Επανάστασης, όμως, με την επιβολή κανόνων κρατικής διαφάνειας, επέτρεψε σε δημοσιογράφους να παρακολουθήσουν τις εργασίες της Ακαδημίας. Οι διχογνωμίες στο εσωτερικό του θεσμού και η αδυναμία των μελών να καταλήξουν σε ομόφωνες προτάσεις έπεισαν την Ακαδημία να προχωρήσει στην έκδοση εβδομαδιαίας έκθεσης πεπραγμένων και συζητήσεων, που αποτέλεσε το πρότυπο για τις σύγχρονες επιστημονικές επιθεωρήσεις.
Οι σύγχρονες επιθεωρήσεις είναι υπερβολικά εξειδικευμένες για το ευρύ κοινό, καθιστώντας τις ουσιαστικά απροσπέλαστες. Η πανδημία του κορωνοϊού, όμως, οδήγησε σε μεγάλη αύξηση των συνδρομών και της προβολής των δημοσιεύσεων στα μέσα ενημέρωσης. Πριν από τον Ιανουάριο, η δημοφιλέστερη δημοσίευση στην επιθεώρηση Emerging Infectious Diseases είχε 20.000 αναγνώστες στο Διαδίκτυο. Σήμερα, η δημοφιλέστερη επιστημονική μελέτη –με θέμα την κατασκευή απλής μάσκας προσώπου από μπλούζα– στην ίδια επιθεώρηση, προσείλκυσε 480.000 αναγνώστες στη διαδικτυακή της σελίδα.
Ο Θορπ προειδοποιεί για ενδεχόμενη αντίδραση του κοινού, εφόσον θεωρηθεί ότι ο επιστημονικός κόσμος υποσχέθηκε περισσότερα από όσα μπορεί να προσφέρει. Στο μεταξύ, η μέχρι στιγμής εμπειρία έδειξε ότι εάν κυβερνητικοί αξιωματούχοι είχαν ενστερνισθεί νωρίτερα τις προειδοποιήσεις της επιστημονικής κοινότητας, ο αριθμός των νεκρών της πανδημίας θα ήταν πολύ μικρότερος.