Μπορεί τα ερωτήματα αυτόν τον καιρό να είναι περισσότερα από τις απαντήσεις, οι αμφιβολίες περισσότερες από τις βεβαιότητες και η αναδίπλωση στο σπίτι του καθενός η επιβεβλημένη συνθήκη. Η επιστροφή στην κανονικότητα, που είναι ευχή κοινή σε όλον τον πλανήτη, κάνει την Τζέιν Φόντα σκεπτική: «Μπορεί να ξεπεράσουμε αυτήν την πανδημία και να επιστρέψουμε στην κανονικότητα ή μπορεί να συνειδητοποιήσουμε ότι το “κανονικό” ήταν το πρόβλημα και να επιλέξουμε ένα καλύτερο μονοπάτι».
Η ηθοποιός, που έχει ήδη τη θέση της στη χολιγουντιανή μυθολογία, κάτοχος δύο φορές του βραβείου Oσκαρ, πρωτοπόρος της αερόβιας γυμναστικής, την οποία καθιέρωσε διεθνώς με τις βιντεοκασέτες της τη δεκαετία του ’80, ακούραστη ακτιβίστρια όχι μόνο στις δεκαετίες του ’60 και του ’70, αλλά και τώρα που είναι 83 χρόνων. Πριν από μερικούς μήνες οι φωτογραφίες της με κόκκινο παλτό και τραγιάσκα, να συλλαμβάνεται στην Ουάσιγκτον, έξω από το Καπιτώλιο, έκαναν τον γύρο του κόσμου. Hταν μέρος μιας δράσης/διαμαρτυρίας για την κλιματική αλλαγή που ονομάζει «Fire Drill Fridays» και επαναλαμβανόταν κάθε εβδομάδα, την Παρασκευή.
«“Κανονικό” σημαίνει να λιώνουν οι πάγοι, να εξαφανίζονται είδη, να πολλαπλασιάζονται οι πρόσφυγες, εξαιτίας του κλίματος;» σχολιάζει η ηθοποιός στην «Κ» με αφορμή την καμπάνια «Create Art For Earth», πρωτοβουλία της βρετανικής –ιστορικής– αίθουσας τέχνης Serpentine, στην οποία συμμετέχει. Μαζί της, ακόμη μία εμβληματική μορφή της τέχνης και του φεμινιστικού κινήματος στις ΗΠΑ, η συνομήλική της, εικαστικός Τζούντι Σικάγο. Δίπλα στις δύο κυρίες, μια νεαρή, αναγνωρισμένη street artist, η Swoon. «Σας προσκαλούμε να συμμετάσχετε σε αυτό το παγκόσμιο έργο τέχνης στο οποίο οι καλλιτέχνες προσφέρουν ένα εναλλακτικό όραμα στο “κανονικό”, ένα όραμα που τιμά τον πλανήτη και όλα τα ζωντανά πλάσματα, που προωθεί την ισότητα και τη δικαιοσύνη», καταλήγει η Τζέιν Φόντα.
«Διαμορφώνουμε το μέλλον»
Τι ακριβώς είναι αυτό το διηπειρωτικό κάλεσμα, που ξεκινάει από τη Serpentine, η οποία φέτος συμπληρώνει μισό αιώνα παρουσίας στην εικαστική σκηνή και στους κήπους του Κένσινγκτον όπου βρίσκεται, συμβάλλοντας με τον ευαίσθητο κοινωνικά και περιβαλλοντικά προσανατολισμό της στις διεθνείς εικαστικές αναζητήσεις; Εξηγούν ο καλλιτεχνικός διευθυντής της, Χανς Ούλριχ Ομπριστ, και ο Ελληνας επιμελητής, συνεργάτης της από το 2009, Κώστας Στασινόπουλος: «Αυτήν την περίοδο της πανδημίας και της οικολογικής κρίσης, οφείλουμε να αναρωτηθούμε ποιος είναι ο ρόλος ενός εκθεσιακού χώρου για καλλιτέχνες και ιδέες», λέει ο Χ. Ομπριστ, ο οποίος έχει βρεθεί στην Αθήνα αρκετές φορές συνδιοργανώνοντας εκθέσεις και εικαστικούς «μαραθωνίους». «Απευθυνόμαστε στους καλλιτέχνες για καθοδήγηση, για να διαμορφώσουμε το μέλλον. Το #CreateArtForEarth σχεδιάστηκε ως μέρος του “Back to Earth”, του μεγάλου επετειακού προγράμματος της Serpentine που καλεί τους καλλιτέχνες να προτείνουν εκστρατείες οι οποίες ανταποκρίνονται στην περιβαλλοντική κρίση, με την υποστήριξη συνεργαζόμενων οργανισμών και δικτύων».
Οι συμμετοχές στο «Create Art For Earth» μπορεί να είναι σε οποιαδήποτε μορφή: ζωγραφικά έργα, φωτογραφίες, κείμενα, ποιήματα, γλυπτά. Απευθύνεται σε οποιονδήποτε επιθυμεί να μοιραστεί αυτό που έχει δημιουργήσει. «Δεν θέλαμε να περιορίσουμε τον τρόπο και τα μέσα έκφρασης που έχει στη διάθεσή του ο καθένας. Για το πρόγραμμα όμως “Back to Earth” ζητήσαμε από 65 προσωπικότητες ευρέος φάσματος, από όλον τον κόσμο, να καταθέσουν μια πρόταση/έργο που να έχει ενεργό σχέση με το περιβάλλον και την κλιματική αλλαγή», προσθέτει ο Κ. Στασινόπουλος. Ο Δανός Ολαφουρ Ελίασον, η Γιόκο Ονο, η Μαρίνα Αμπράμοβιτς, η Βίβιεν Γουέστγουντ αλλά και ο συνθέτης Μπράιαν Ινο, ο οποίος υπογράφει το σάουντρακ για τον χώρο της έκθεσης, είναι ανάμεσα στους 65 καλλιτέχνες. Το «έργο» των τριών γυναικών είναι η καμπάνια τους. Τι τον εντυπωσίασε περισσότερο στη συνεργασία του με την Τζούντι Σικάγο και την Τζέιν Φόντα; «Η αστείρευτη ενέργειά τους. Η έμπρακτη δέσμευσή τους στην προσπάθεια για την κλιματική αλλαγή.
Δούλευαν ασταμάτητα την τελευταία εβδομάδα. Παρακολουθούσαν την εξέλιξη του πρότζεκτ από τον υπολογιστή και, συχνά, παρενέβαιναν καθοριστικά».
Ο διάλογος
Η «Κ» επικοινώνησε με την Τζούντι Σικάγο, την Τζέιν Φόντα και τη Swoon, γραπτώς, κι εκείνες ανταποκρίθηκαν, συντηρώντας τον μεταξύ τους διάλογο στις απαντήσεις τους.
– Τι σας κάνει να πιστεύετε ότι η καμπάνια «Create Art For Earth» είναι το σωστό πράγμα στη σωστή στιγμή; Εν μέσω αυτής της τρομερής πανδημίας και ειδικά ύστερα από αυτήν, πιστεύετε ότι θα υπάρχει μεγαλύτερο ή πιο περιορισμένο ενδιαφέρον για τα περιβαλλοντικά προβλήματα;
Τζούντι Σικάγο: Δεν νομίζω ότι υπάρχει η «σωστή στιγμή» για να βρεθεί κανείς αντιμέτωπος με δύσκολες αποφάσεις όπως το γεγονός ότι το ανθρώπινο είδος πρέπει να αλλάξει ρότα αλλιώς είμαστε καταδικασμένοι. Αν δεν ενώσουμε τις δυνάμεις μας να αντιστρέψουμε την κλιματική αλλαγή, αν δεν αλλάξουμε τον φρικτό τρόπο που συμπεριφερόμαστε σε άλλα πλάσματα, αυτή η πανδημία θα είναι μόνο η αρχή.
Swoon: Η Τζούντι στοχεύει στην καρδιά του προβλήματος. Εάν βρούμε τον τρόπο να επιβιώσουμε από αυτήν την πανδημία, αλλά εξακολουθήσουμε να πορευόμαστε με τον ίδιο τρόπο, τι νόημα έχει; Η καραντίνα είναι μια χρυσή ευκαιρία να σκεφτούμε πώς θα δημιουργήσουμε πιο λογικά και βιώσιμα συστήματα.
Τζέιν Φόντα: Το περασμένο φθινόπωρο, πολύ πριν εμφανιστεί o κορωνοϊός, η Τζούντι, ο Χανς και εγώ ξεκινήσαμε να σκεφτόμαστε ένα κάλεσμα σε καλλιτέχνες να δημιουργήσουν έργα που θα αναφέρονται στην κλιματική κρίση. Τώρα, που βρισκόμαστε σε καραντίνα, είναι ίσως η καταλληλότερη στιγμή να απευθύνουμε το κάλεσμα. Ο κορωνοϊός δεν είναι ασύνδετος με την κλιματική αλλαγή, όπως επισημαίνει και η Swoon. Οι πανδημίες θα συνεχίζονται όσο η κλιματική αλλαγή θα επιταχύνεται. Είναι επιτακτικό οι δημιουργικοί άνθρωποι να βρουν τρόπους να μας αφυπνίσουν στην κρίση που αντιμετωπίζουμε και να μας εμπνεύσουν να δράσουμε.
«Η τέχνη μπορεί να μας αφυπνίσει»
«Το #CreateArtForEarth αυτή τη στιγμή έχει 5.000 αναρτήσεις στο Instagram ξεκινώντας από το μηδέν», υπογραμμίζει ο Κώστας Στασινόπουλος, που σπούδασε Βιοχημεία στο Λονδίνο, στη συνέχεια άλλαξε πλεύση, έκανε το μεταπτυχιακό στη διαχείριση πολιτιστικού τομέα, και μετά διδακτορικό στην ιστορία της τέχνης, ενώ πρόσφατα ξεκίνησε να συνεργάζεται, ως επιμελητής, και με το ΚΠΙΣΝ. «Το Back to Earth είναι ένα πρόγραμμα το οποίο αφορά κυρίως τους τρόπους που η οικολογία αποτελεί τρόπο δράσης και σκέψης σε καθημερινό και πρακτικό επίπεδο. Δεν μας ενδιαφέρουν οι στρατηγικές διαφυγής από τη Γη, που αφορούν μόνο λίγους και προνομιούχους, αλλά να συνδεθούμε με την πολύπλοκη πραγματικότητα του εδάφους στο οποίο περπατάμε, η οποία είναι διαφορετική για όλους και κυρίως για τις ευπαθείς ομάδες ανά τον κόσμο. Μέσα από αυτήν τη διαδικασία αλλάζουμε κι εμείς ως επιμελητές και η Serpentine ως θεσμός, εξελίσσοντας έμπρακτα την οικολογική μας δράση». Το σχόλιό του δίνει το έναυσμα για την επόμενη ερώτηση στις Τζέιν Φόντα, Τζούντι Σικάγο και Swoon.
– Μπορεί μια καλλιτεχνική «δήλωση», όπως αυτή, να διαμορφώσει το μέλλον; Μπορεί η τέχνη να διαμορφώσει ένα διαφορετικό μέλλον;
Τζούντι Σικάγο: Στη διάρκεια της μακράς καριέρας μου διαπίστωσα ότι η τέχνη μπορεί να οδηγήσει σε κοινωνική αλλαγή. Θα σας αναφέρω ένα παράδειγμα: το έργο μου «The dinner party», (σ.σ. πρόκειται για το «Δείπνο» εμβληματικό έργο της φεμινιστικής τέχνης) η συμβολική ιστορία της γυναίκας στον δυτικό πολιτισμό, μόνιμα εγκατεστημένο, πλέον, στο Μουσείο του Μπρούκλιν, δεν έτυχε καλής υποδοχής όταν δημιουργήθηκε. Ο καλλιτεχνικός κόσμος το απέρριψε και τα μουσεία δεν ήθελαν να το φιλοξενήσουν. Είχε όμως ένα μεγάλο σε αριθμό κοινό που ήθελε πολύ να το δει. Το κοινό, λοιπόν, οργάνωσε μια εναλλακτική περιοδεία του έργου, το 1979, που το έφερε σε επαφή με εκατομμύρια θεατές. Από τη στιγμή που βρήκε μόνιμη στέγη στο Μουσείο του Μπρούκλιν αμέτρητοι επισκέπτες μού έχουν πει ότι άλλαξε τις ζωές τους. Ετσι, ενώ δεν πιστεύω ότι η τέχνη μπορεί να διαμορφώσει το μέλλον, πιστεύω ότι μπορεί να επηρεάσει τον τρόπο που βλέπουν οι άνθρωποι τον κόσμο, κι εκείνοι με τη σειρά τους να δώσουν το σχήμα που θέλουν στο μέλλον.
Τζέιν Φόντα: Συμφωνώ απολύτως με αυτό που λέει η Τζούντι. Οι άνθρωποι μετασχηματίζονται από την τέχνη και έτσι διαμορφώνεται και η ιστορία. Η τέχνη είναι μεταμορφωτική. Ζούμε μια ιστορική μετάβαση και η τέχνη παίζει πάντοτε ζωτικό ρόλο στις μεταβάσεις. Μας θυμίζει ότι ο κόσμος, έτσι όπως είναι, δεν είναι η μόνη εκδοχή. Υπάρχουν κι άλλες, για τις οποίες αξίζει να αγωνιστούμε. Η τέχνη μπορεί να μας συγκλονίσει, να κάμψει τις άμυνές μας, ώστε να μπορούμε να δούμε και να ακούσουμε αυτό που φοβόμαστε να δούμε και να ακούσουμε. Η τέχνη μπορεί να παίξει ρόλο στην αφύπνιση των ανθρώπων, να πείσει για τον επείγοντα χαρακτήρα της κατάστασης και για τις λύσεις που απαιτούνται. Δείτε πώς η κλασική ελληνική τέχνη επηρέασε τη σωκρατική φιλοσοφία της εποχής.
Swoon: Ναι. Η τέχνη είναι μία από τις γλώσσες που χρησιμοποιούμε για να αρθρώσουμε τις αξίες μας ως κοινωνία. Αν καταφέρουμε να μοιραστούμε μέσα από την τέχνη ένα κοινό σύστημα αξιών, θα προοδεύσουμε. Το σύστημα αξιών δεν αποτελεί ασφαλώς από μόνο του λύση αλλά χωρίς αυτό δεν μπορεί να προκύψει πολιτική βούληση για δράση.
– Μήπως ο ακτιβισμός έχει πλέον μεταφερθεί από τον δρόμο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης;
Τζούντι Σικάγο: Νομίζω ότι τα social media μπορούν να ενεργοποιήσουν μια δράση αλλά όχι και να την υποκαταστήσουν. Απορώ με τον κόσμο που δεν ξεσηκώνεται να απαιτήσει από τους πολιτικούς ηγέτες αυτό το οποίο υποτίθεται ότι θα έπρεπε να κάνουν, να μας οδηγήσουν, δηλαδή, σε ένα καλύτερο μέλλον.
Swoon: Αυτή τη στιγμή, ναι, ισχύει, αλλά είναι προσωρινό. Νομίζω ότι η αξία της απευθείας δράσης, της διαμαρτυρίας στον δρόμο, παραμένει αμείωτη, ακόμη κι αν βρίσκουμε τρόπους να συνδεόμαστε διαδικτυακά.
Τζέιν Φόντα: Προς το παρόν, ναι. Εχει γίνει ευρεία και πολύ σημαντική δουλειά για ποιες δράσεις πρέπει να λάβουν χώρα την περίοδο της καραντίνας και τι θα πρέπει να κάνουμε μετά, όταν συναντηθούμε. Το Create Art For Earth είναι μια σημαντική πλευρά αυτής της δουλειάς.
– Ποιο πιστεύετε ότι είναι το πιο επικίνδυνο στοιχείο στον Ντόναλντ Τραμπ;
Swoon: Βλέπω τον Τραμπ ως το τέλειο σύμβολο της πιο άγριας, καταστροφικής όψης πολιτισμού που κατασκευάσαμε ποτέ. Η αντίληψη ότι το ανθρώπινο είδος έχει το δικαίωμα να καταστρέφει όλα τα άλλα είδη και οικοσυστήματα, είναι ρέπλικα της καταστροφικής αυταρχικής κουλτούρας που αντιπροσωπεύει ο Ντόναλντ Τραμπ αλλά και όλη η δεξιά πτέρυγα.
Τζέιν Φόντα: Ο Τραμπ ενθαρρύνει τον χαμηλότερο κοινό παρονομαστή, τα χαμηλότερα ένστικτα, τις χειρότερες ρατσιστικές, μισογυνικές, ομοφοβικές, βίαιες τάσεις στη χώρα μας και εφαρμόζονται, καθημερινά, πολιτικές που αντικατοπτρίζουν αυτές τις τάσεις. Αυτή τη στιγμή στην ανθρώπινη ιστορία, βρισκόμαστε σε ένα υπαρξιακό σταυροδρόμι. Μπορούμε να υποκύψουμε σε αυτές τις τάσεις και να εγκλωβιστούμε σε ένα δρόμο που οδηγεί στη δική μας πτώση ή μπορούμε να σηκωθούμε, να κινητοποιήσουμε πρωτοφανείς αριθμούς ανθρώπων και να επιλέξουμε το μονοπάτι της ισότητας, της βιωσιμότητας, της ενσυναίσθησης και της Δημοκρατίας.
Επειδή έχουμε μια ωρολογιακή βόμβα που κρέμεται πάνω από το κεφάλι μας –την κλιματική κρίση– και ένα μικρό παράθυρο ευκαιριών, η επιλογή που κάνουμε τώρα θα καθορίσει το μέλλον της ανθρωπότητας. Αυτό δεν έχει συμβεί ποτέ πριν και είναι παγκόσμια κρίση, ισχύει στην Ελλάδα όπως στις ΗΠΑ και παντού. Αλλά μη χάνεται την ελπίδα σας: Για να κερδίσουμε, δεν χρειάζεται να πείσουμε και να κινητοποιήσουμε τους πάντες. Οι κοινωνικοί επιστήμονες ισχυρίζονται ότι εάν το 3,5% του πληθυσμού εμπλακεί σε μια μη βίαιη πολιτική ανυπακοή, κερδίζουμε. Στις ΗΠΑ σημαίνει 11 εκατομμύρια άνθρωποι. Μπορούμε να το κάνουμε. Το ίδιο μπορεί και η Ελλάδα. Και οι καλλιτέχνες μπορούν να δείξουν τον δρόμο.