Οι ιδέες, οι μεγάλες ιδέες, διαφέρουν από τα γεγονότα. Είναι η απόρροια των γεγονότων και, με τη σειρά τους, βοηθούν στη δημιουργία νέων γεγονότων. Τα κομμουνιστικά καθεστώτα, για παράδειγμα, είναι, κατά το μεγαλύτερο μέρος, αποτέλεσμα της μεγάλης ιδέας του Καρλ Μαρξ ότι η ιστορία θα οδηγούσε στον αναπόφευκτο θρίαμβο του σοσιαλισμού, μια ιδέα της οποίας το κίνητρο στον πραγματικό κόσμο ήταν η αλματώδης αύξηση, τον 19ο αιώνα, του βιομηχανικού προλεταριάτου, που δεν είχε τίποτε άλλο να πουλήσει παρά την εργατική δύναμή του.
Παρομοίως, η ιδέα ότι η ιστορία έχει τελειώσει με τελείως διαφορετικό τρόπο -επειδή όλες οι χώρες στράφηκαν προς τη φιλελεύθερη δημοκρατία και την ελεύθερη αγορά- ήταν από τις δημοφιλέστερες των δύο τελευταίων δεκαετιών.
Ηταν η απόρροια της κατάρρευσης του κομμουνισμού. O Φράνσις Φουκουγιάμα, παρατηρώντας τον χείμαρρο των γεγονότων στη Σοβιετική Ενωση και τις χώρες-δορυφόρους της στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη το 1989, αντιλήφθηκε ότι ο κομμουνισμός δεν είχε πλέον θέληση και στόχους. Κανένα άλλο πολιτικοϊδεολογικό σύστημα με διεθνή εμβέλεια δεν αντιπολιτευόταν πλέον τη φιλελεύθερη δημοκρατία.
Στο πρότυπο αυτό της μεγάλης ιδέας, οι αλλαγές -επαυξητικές και αργές ή σαρωτικές- καταστρέφουν μια κατάσταση πραγμάτων και θέτουν τις βάσεις για μια νέα, την οποία η μεγάλη ιδέα καλείται να περιγράψει και να οροθετήσει. Εφόσον τώρα πλέον ζούμε στον κόσμο -και όχι σε έναν περιορισμένο τόπο- οι αλλαγές και οι ιδέες λειτουργούν σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα. Και, από τη στιγμή που οι αλλαγές είναι τόσο πολλές και με τόσο ευρύ πεδίο επίδρασης, σύντομα θα έχουμε και περισσότερες μεγάλες ιδέες.
Το ρίσκο
Μία από αυτές θα είναι αποτέλεσμα των γεγονότων της 11ης Σεπτεμβρίου. Αυτό είναι το ρίσκο που διαφαίνεται τώρα, ανεπανόρθωτα και βαθιά, σε όλες τις δομές που διατηρούν τη ζωή στις αναπτυγμένες κοινωνίες. Από μια άποψη, πρόκειται για μιαν άλλη διατύπωση της ιδέας περί του τέλους της ιστορίας: Μόνο που αυτή τη φορά η παγκόσμια ιστορία τελειώνει όχι με την επίλυση των πολιτικών και κοινωνικών διενέξεων, όπως πίστευαν ο Μάρξ και ο Φουκουγιάμα, αλλά με το τέλος του κόσμου. Ζούμε αιωρούμενοι σε μια χορδή, την οποία ένας αυτοκαταστροφικός φανατικός ενδέχεται να κόψει ανά πάσα στιγμή.
Η επίθεση στο Κέντρο Παγκόσμιου Εμπορίου αποσαφήνισε ό,τι ήταν μέχρι τώρα ομιχλώδες και, εν μέρει, στον χώρο του φανταστικού. Εκανε καθέναν από μας σεναριογράφο ταινιών καταστροφής, μας καταδίκασε να φανταζόμαστε τα αποτελέσματα μιας αυτοσχέδιας ατομικής βόμβας στο κέντρο της Ουάσιγκτον, ή την απελευθέρωση αερίων που προσβάλλουν το νευρικό σύστημα στον υπόγειο του Λονδίνου σε ώρα αιχμής, ή την εξάπλωση του άνθρακα σε όλη την Ευρώπη, ή ακόμη την εισαγωγή ενός βιολογικού θανατηφόρου παράγοντα στο δίκτυο ύδρευσης της Ιαπωνίας και την καταστροφή του παγκόσμιου δικτύου ηλεκτρονικών υπολογιστών από την εισαγωγή πληθώρας ιών.
Ο αστρονόμος Μάρτιν Ρις γράφει στο τελευταίο μηνιαίο περιοδικό Prospect ότι σε «λίγα χρόνια, χιλιάδες -ακόμη και εκατομμύρια- πολίτες ενδέχεται να αποκτήσουν τη γνώση για την κατασκευή και τη διασπορά βιολογικών όπλων. Δεν θα χρειαστεί να είναι ένα οργανωμένο δίκτυο τρομοκρατών του είδους της Αλ Κάιντα, αρκεί ένας φανατικός με τη γνώση και την ικανότητα αυτών που σήμερα κατασκευάζουν τους ιούς των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Σε λίγες δεκαετίες αυτά τα άτομα θα είναι σε θέση να προκαλέσουν παγκόσμιες καταστροφές».
Στις αρχές Δεκεμβρίου, μερικοί από τους επιζώντες νομπελίστες συναντήθηκαν στη Στοκχόλμη για την εκατοστή επέτειο από την έναρξη του θεσμού. Με την παρότρυνση του Καναδού χημικού Τζον Πολάνι συνέταξαν και δημοσίευσαν μια μάλλον απαισιόδοξη ανακοίνωση.
Η φτώχεια και το αίσθημα της αδικίας, έγραψαν, έχουν προκαλέσει έχθρες και μνησικακίες και «αν επιτρέψουμε τη διασπορά της τεράστιας ισχύος των σύγχρονων όπλων σ’ αυτό το εύφλεκτο ανθρώπινο πεδίο, θα προκαλέσουμε μια εκτεταμένη πυρκαγιά που θα σαρώσει στο πέρασμά της πλούσιους και φτωχούς».
Οταν ένας επιστήμονας και 110 νομπελίστες διατυπώνουν τέτοιες ζοφερές προβλέψεις, πρέπει να αρχίσουμε να ανησυχούμε και να επιχειρήσουμε να κατανοήσουμε την άποψη ότι ζούμε σε αυτό που ο κοινωνιολόγος Ούρλιχ Μπεκ αποκαλεί «κοινωνία με διεθνοποιημένες απειλές». Και να το αντιμετωπίσουμε.
Πώς όμως; H κρυφή, αλλά ταυτόχρονη σκέψη είναι ότι ελάχιστα μπορούμε να κάνουμε σε έναν κόσμο που διεθέτει χιλιάδες τρόπους με τους οποίους κακόβουλοι πολίτες μπορούν να παρακάμψουν ακόμη και τα αυστηρότερα μέτρα ασφαλείας. «H απαισιοδοξία όσον αφορά αυτά τα θέματα είναι η λογική αντίδραση», λέει ο Ρις. Ωστόσο, καταφέρνει να ισοσκελίσει τον πεσιμισμό του με την άποψη ότι η εναλλακτική λύση για το ανθρώπινο είδος είναι να μεταναστεύσει από τον πλανήτη Γη, πιθανώς με τη μεταφορά του γεννητικού μας κώδικα μέσω μη έμβιων όντων, δηλαδή ηλεκτρονικών, που στη συνέχεια θα εκτοξευθούν στο Διάστημα, όπως τα μηνύματα στα μπουκάλια στη θάλασσα.
Η ιδέα ότι η τεχνολογική μας πρόοδος, σε συνδυασμό με τη βαθιά ριζωμένη έχθρα είναι καταδικαστικές για την ανθρωπότητα, μας οδηγεί ξανά στη λογική της εκμετάλλευσης του Διαστήματος, όχι πια σαν τόπου που θα αναδείξει την υπεροχή της Δύσης έναντι της σοβιετικής επιστήμης ή θα εξασφαλίσει την υπεροχή στον ανταγωνισμό των εξοπλισμών, αλλά σαν τόπο όπου μπορούμε να δραπετεύσουμε από την καταραμένη γη.
Μια τέτοια απόδραση θα μας φέρει στον κόσμο μιας άλλης ιδέας, η γέννηση της οποίας υπηρετεί αναγκαία στοιχεία: Πώς να συμφιλιωθούμε με το γεγονός ότι δεν είμαστε μόνοι στο σύμπαν. Δεν πρόκειται για κάτι νέο. Αλλά καθώς τα αστρονομικά τηλεσκόπια εξελίσσονται, ενδέχεται σύντομα να μπορέσουμε να διακρίνουμε τα απομακρυσμένα ηλιακά συστήματα, όπου μπορεί να υπάρχουν μορφές ζωής. Μια τέτοια ανακάλυψη θα θέσει το ερώτημα κατά πόσον, και στην περίπτωση που αναγκαστούμε να αναζητήσουμε κάτι ασφαλέστερο από τη γη για τη συνέχεια της ζωής, θα επιδιώξουμε να αποικίσουμε το Διάστημα ή να συνεργαστούμε με τη μορφή ζωής που θα ανακαλύψουμε εκεί.
Αν, όμως, δεν βρούμε τίποτε, τότε θα πρέπει να επιλέξουμε μέρη του σύμπαντος κατοικήσιμα και να εφεύρουμε μια νέα πίστη που να είναι σε θέση να στηρίξει ένα διαφορετικό είδος πολιτισμού. Γιατί οι πολιτισμοί, τουλάχιστον έως σήμερα, εξαρτώνταν πάντα από την πίστη, ακόμη και όταν αυτή είχε κοσμικό χαρακτήρα, όπως ο κομμουνισμός.
Ανεξάρτητα από το αν θα είμαστε μόνοι ή θα συμβιώνουμε με μια νέα ζωή, η αναγκαστική αναδόμηση της ανθρωπότητας για να μπορέσει να επιβιώσει πέραν της γης θα αποβεί καταστροφική για τα δόγματα που βασίζονται στον μύθο της κοσμογονίας, όπως ο χριστιανισμός και ο ισλαμισμός. ΄H, στην καλύτερη περίπτωση, θα τα αναγκάσει να επανα-οροθετηθούν αναφορικκά με το υπέρτατο ον.
Αυτά τα δόγματα υπήρξαν οι σημαντικότερες και βασικότερες ιδέες στη βάση των οποίων οργανώθηκε η ζωή μας σε όλο τον πλανήτη τις τελευταίες δύο χιλιετίες. Σε πολλές χώρες, η παρακμή της οργανωμένης θρησκείας αποτέλεσε την αφετηρία νέων ιδεών που χάραξαν τις κατευθυντήριες γραμμές μιας άλλης ηθικής. Παρ’ όλα αυτά, τα θρησκευτικά δόγματα εξακολουθούν να αποτελούν ανασταλτικό παράγοντα της αναμόρφωσής μας και μας εμποδίζουν να διακρίνουμε τη μεγάλη ιδέα, ότι δηλαδή μπορούμε να είμαστε εμείς οι δημιουργοί μας. H δυνατότητά μας να κατασκευάζουμε τέλεια, ή σχεδόν τέλεια, ανθρώπινα πλάσματα, βρίσκεται σήμερα σε τέτοιο στάδιο που θα μπορούσε να γίνει διαδεδομένη πρακτική στα προηγμένα κράτη. H θρησκευτική πίστη σ’ αυτές τις χώρες είναι αυτή που μας συγκρατεί από το να υιοθετήσουμε πλήρως αυτές τις τεχνολογίες, να μη γίνουμε βέβηλοι.
Οι αμφισβητίες
Ακόμη και η μεγάλη ιδέα της αντικατάστασης του κομμουνισμού με το μονοπώλιο της φιλελεύθερης δημοκρατίας, φαντάζει σήμερα λιγότερο λαμπρή, κυρίως επειδή ελάχιστες από τις θέσεις του Φουκουγιάμα λάμβαναν υπόψη τους τον μεγαλύτερο κίνδυνο για την ηγεμονία της φιλελεύθερης δημοκρατίας: H φιλελεύθερη δημοκρατία, απαλλαγμένη πια από την αμφισβήτηση του σοσιαλισμού που όμως διέθετε άποψη για τον κόσμο, αντιμετωπίζει σήμερα πολλούς αμφισβητίες, οι οποίοι δεν ενδιαφέρονται να έχουν κοσμική άποψη ή τουλάχιστον άποψη που να αναγνωρίζεται ως τέτοια από τη φιλελεύθερη δημοκρατία. O σοσιαλισμός αποτελούσε μια τέτοια πρόκληση, το Ισλάμ όχι. Με άλλα λόγια, μαθαίνουμε ότι υπάρχει και κάτι χειρότερο από το να αντιμετωπίζεις μια δύναμη που έχει μια τρομακτική θεώρηση για τον κόσμο: τη δύναμη χωρίς καμιά θεώρηση.
Ο φιλελευθερισμός κυριαρχεί, αλλά ασταθώς. Από τη στιγμή που ο σοσιαλισμός δεν αποτελεί πλέον πιθανότητα, ο φιλελευθερισμός έρχεται αντιμέτωπος με κοινωνίες που διεκδικούν μερίδιο στον πλούτο και στις ελευθερίες της Δύσης. Μόνο που αυτές οι κοινωνίες δεν έχουν αναπτύξει τους μηχανισμούς ή τους θεσμούς ή δεν έχουν την υπομονή να βαδίσουν τον μακρύ και κοπιαστικό δρόμο που θα οδηγήσει στην ανάπτυξη, και επομένως στον πλούτο και την ελευθερία. Είναι οι κοινωνίες του Αφγανιστάν, της υπό τη Σαχάρα Αφρικής, μεγάλου μέρους της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής.
«Φανταστείτε μια μεγάλη λιμουζίνα», έγραφε προσφάτως ο Μάρτιν Γουλφ, «που διασχίζει ένα αστικό γκέτο. Μέσα στη λιμουζίνα είναι ο μεταβιομηχανικός κόσμος της δυτικής Ευρώπης, της Βόρειας Αμερικής, της Αυστραλίας και μέρος της Ασίας, της Ιαπωνίας και της περιφέρειας του Ειρηνικού. Εκτός της λιμουζίνας είναι όλοι οι υπόλοιποι».
Το πρόβλημα με τον φιλελευθερισμό είναι πως ο μόνος τρόπος που μπορεί να διακρίνει για να «βγουν» αυτοί «οι άλλοι» από το αστικό γκέτο είναι να μοιάσουν με αυτούς στη λιμουζίνα.
Ανταλλάγματα
Αυτό όμως οδηγεί, αργά ή γρήγορα, στην εξαγωγή αρχών μέσω θεσμών και μηχανισμών -συνήθως αυτών που προσφέρουν βοήθεια και δάνεια στις αναπτυσσόμενες χώρες με αντάλλαγμα τη δέσμευση εκ μέρους της ελίτ αυτών των χωρών να αποδεχθούν τους μηχανισμούς εκείνους που θα κάνουν αυτές τις κοινωνίες να μοιάζουν περισσότερο με τη Δύση. Με αυτή την πρακτική, όμως, περιορίζεται σημαντικά η βάση πάνω στην οποία θα μπορούσε να οικοδομηθεί μια εναλλακτική στον φιλελευθερισμό πρόταση.
Παράλληλα, αρχίζουμε πλέον να αντιλαμβανόμαστε πόσο ανεπαρκής είναι η άποψη ότι η ατομική ελευθερία είναι η μόνη αδιαφιλονίκητη αρετή. O φιλελευθερισμός μπορεί να έχει νικήσει, αλλά δεν μπορεί να χαρεί τον θρίαμβό του, επειδή είναι εξαιρετικά ανασφαλής αναφορικά με την ικανότητά του να επιλύει τα προβλήματα ενός κόσμου με εύθραυστες αξίες, όπως αίφνης αποδεικνύεται.
Μολονότι ο φιλελευθερισμός έχει κερδίσει την ιδεολογική μάχη, δεν έχει κερδίσει ακόμη τη μάχη της ηθικής. Για να καταξιωθεί, λοιπόν, πρέπει να ενδιαφερθεί και να ασχοληθεί με τον πόνο, την πείνα και την ανέχεια εκατομμυρίων πολιτών αυτού του κόσμου. Πρέπει, με άλλα λόγια, να βγει από τη λιμουζίνα και να περπατήσει στο γκέτο.
Οταν το πράξει, όμως, δεν θα μπορέσει να πείσει εύκολα το εκλογικό σώμα ότι αυτή η έξοδος έγινε εις βάρος του βιοτικού του επιπέδου. Οι μηχανισμοί και οι περιορισμοί των φιλελεύθερων δημοκρατιών, δηλαδή η ανάγκη συγκέντρωσης όσο το δυνατόν περισσότερων ψήφων, ανακόπτουν την εξάπλωσή τους παγκοσμίως. Χρειάζεται λοιπόν μια μεγάλη ιδέα για να υπερκεραστεί αυτό το πρόβλημα.
Αν ο φιλελευθερισμός είναι ανασφαλής, αν και αδιαφιλονίκητος, τι μπορεί να πει κανείς για τον καπιταλισμό; Εκ πρώτης όψεως, είναι στην ίδια θέση: είναι λιγότερο αγαπητός από τον φιλελευθερισμό, αλλά είναι περισσότερο κυρίαρχος σήμερα, αφού σχεδόν όλες οι χώρες, ακόμη και η Κίνα, τον έχουν υιοθετήσει, μολονότι πολλές, ανάμεσά τους και η Κίνα, δεν είναι δημοκρατίες. Φαίνεται όμως ότι δεν υπάρχει ιδέα, μικρή ή μεγάλη, που θα ήταν σε θέση να αντικαταστήσει την εξάρτηση της παγκόσμιας οικονομίας από την πλεονεξία και το συμφέρον. Αντιθέτως, έχουν αφομοιωθεί από την καπιταλιστική άποψη περί ηθικής: ο καπιταλισμός είναι το καλύτερο μέσο για την επίλυση του προβλήματος της φτώχειας, την ενίσχυση της ατομικής προσπάθειας και τη διατήρηση της κοινωνικής και οικογενειακής ζωής. Υπάρχουν στοιχεία που το αποδεικνύουν, ενώ δεν υπάρχουν στοιχεία για το αντίθετο.
Ο καπιταλισμός όμως αντιμετωπίζει το ίδιο πρόβλημα με τη φιλελεύθερη δημοκρατία: το μονοπώλιο δημιουργεί ριζοσπάστες και ιδεαλιστές που αναζητούν απελπισμένα το εναλλακτικό στον φιλελευθερισμό και οι οποίοι, όταν δεν τα καταφέρνουν, δίνουν μάχη επάλξεων. O 21ος αιώνας, στην αρχή του ακόμη, γνώρισε τον τρόμο από μιαν αντιπολίτευση που οικοδομήθηκε από το μίσος, από τον φασισμό του φανατικού πιστού.
Αυτό που χρειαζόμαστε, επομένως, είναι μια μεγάλη ιδέα που να οργανώσει, ακόμη και να εκπολιτίσει, την αντιπολίτευση στη φιλελεύθερη δημοκρατία και τον καπιταλισμό. Οι αντίπαλες δυνάμεις του 20ού αιώνα, σκόρπιζαν επί δεκαετίες το έγκλημα, τον τρόμο και την εκγατάλειψη. Μια μεγάλη ιδέα που θα φέρει περισσότερους πολίτες εντός της λιμουζίνας, ενόσω θα εξασφαλίζει τη ζωή, τις ελευθερίες και την ευτυχία όσων βρίσκονται ήδη μέσα, θα είναι το σημαντικότερο έπαθλο για τον νέο μας αιώνα -και καθοριστικό για μας που θέλουμε να τον δούμε να φτάνει μέχρι το τέλος του.