Η πανδημία αλλάζει τις πόλεις. Μειώνει, λόγω τηλεργασίας, τους χώρους γραφείων, τροποποιεί τα εσωτερικά των σπιτιών, μεταβάλλει τους τρόπους που μετακινούμαστε και οργανώνουμε την καθημερινότητά μας. Αν ο κορωνοϊός παραμείνει για μεγάλο διάστημα, τα κέντρα των μητροπόλεων, κόμβοι επιχειρηματικών δραστηριοτήτων, εμπορίου, μεταφορών, εργασίας, κατοικίας, αναψυχής, θα ερημώσουν, ενώ οι παρεμβάσεις για την αναχαίτιση της διασποράς του ιού θα φέρνουν νέες συνήθειες με απρόβλεπτες συνέπειες.
«Τη μεγάλη αλλαγή θα τη φέρει η τηλεργασία, η οποία σε συνθήκες πανδημίας αυξήθηκε από περίπου 10% το 2015 σε 40% με 50% σε παγκόσμια κλίμακα σήμερα. Καθώς έχει μεγάλα οικονομικά πλεονεκτήματα, πολλές επιχειρήσεις θα παραμείνουν σε αυτό το μοντέλο και μετά την πανδημία, φέρνοντας μεγάλες μεταβολές στους χώρους εργασίας. Δεν θα χρειάζονται τόσο μεγάλοι χώροι γραφείων, κάποιες επιχειρήσεις θα μετακινηθούν σε χώρους μικρότερης δαπάνης λειτουργίας και ευνοϊκότερου κόστους απόκτησης εκτός κέντρου» σημειώνει στην «Κ» ο κ. Νίκος Κομνηνός, ομότιμος καθηγητής Αστικής Ανάπτυξης στο ΑΠΘ, διευθυντής της ερευνητικής μονάδας Αστικής και Περιφερειακής Καινοτομίας URENIO του ΑΠΘ.
Την ίδια άποψη έχει και η αρχιτέκτων-πολεοδόμος, κ. Ασπα Γοσποδίνη, καθηγήτρια Πολεοδομίας και Αστικού Σχεδιασμού στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. «Μετά την ικανοποιητική απόδοση της τηλεργασίας στελεχών και υπαλλήλων στη διάρκεια του lockdown, μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας και διεθνείς γίγαντες όπως το Facebook, το Twitter, η Google, η Universal Music κ.ά. προωθούν πλέον την τηλεργασία σε μόνιμη βάση, βεβαίως με μειώσεις μισθολογικού κόστους. Εάν το μοντέλο αυτό υιοθετηθεί και από εταιρείες άλλων κλάδων στον τριτογενή τομέα, όπως τράπεζες, ασφαλιστικές εταιρείες, εμπορικές εταιρείες με πωλήσεις προϊόντων και υπηρεσιών μέσω Διαδικτύου, η δομή των πόλεων σταδιακά θα αλλάξει».
Σύμφωνα με τον κ. Κομνηνό, «η απομάκρυνση των χώρων γραφείων από τα κέντρα των πόλεων, θα αναστατώσει την αγορά κατοικίας, η οποία με τη σειρά της θα επιφέρει αλλαγές στις μετακινήσεις. Αυτά τα τρία στοιχεία, χώροι κατοικίας, χώροι εργασίας, μαζικές μετακινήσεις συνδέονται· αν μεταβληθεί ένας από τους τρεις πυλώνες, θα συμπαρασύρει όλη την τριάδα, και οι πόλεις θα εισέλθουν σε φάση μεγάλης αναδιάρθρωσης, με ορίζοντα πολύ μεγαλύτερο από τον ορίζοντα του κορωνοϊού».
Οπως περιγράφει η κ. Γοσποδίνη, η μειωμένη ανάγκη για καθημερινή μετακίνηση από και προς τον χώρο εργασίας, θα απαξιώσει κάποιους από τους μεγάλους οδικούς άξονες που συνδέουν την Περιφέρεια με τα κέντρα των πόλεων, καθώς επίσης και τα μεγάλα parking γύρω από τα κέντρα των πόλεων. Θα δημιουργηθούν μεγαλύτερες ανάγκες για δημόσιους χώρους πρασίνου και αναψυχής στις γειτονιές κατοικίας. Θα αλλάξει η οικονομική φυσιογνωμία των κέντρων λόγω της μετεγκατάστασης οικονομικών δραστηριοτήτων προς την περιφέρεια των πόλεων. Τα κέντρα θα διατηρήσουν τον πολιτισμό και τουρισμό και θα αποκτήσουν περισσότερο συμβολικό χαρακτήρα. Οι τιμές, κυρίως των επαγγελματικών ακινήτων θα πέσουν και θα ανεβούν στην Περιφέρεια των πόλεων, σε γειτνίαση με αυτοκινητόδρομους και πλεονεκτικές γειτονιές κατοικίας. Η κατοικία των μεσαίων στρωμάτων θα αλλάξει πρότυπα καθώς θα συμπεριλάβει και χώρο εργασίας. Θα δημιουργηθεί εντονότερος κοινωνικός διαχωρισμός μεταξύ των χειρωνακτικά εργαζομένων και εκείνων που θα μπορούν να εργάζονται μέσω υπολογιστή από το σπίτι».
Παράλληλα, κατά τον κ. Κομνηνό, «θα ωφεληθούν οι αγροτικοί οικισμοί, που ενδεχόμενα να επιλεγούν ως τόπος εργασίας από απόσταση και κατοικίας, ενώ η δυνατότητα να έχει κανείς έναν κήπο, να καλλιεργεί λαχανικά, θα αλλάξει όλο το μοντέλο καθημερινότητας και ζωής, σε ένα περιβάλλον πολύ λιγότερο αστικό και με χαμηλότερη πυκνότητα».
Πάντως, μέχρι στιγμής, δεν μοιάζει να συνδέεται η οικιστική πυκνότητα με τους ρυθμούς διάδοσης του ιού. «Συνδέεται με τη συμπεριφορά. Οι πόλεις με τη μεγαλύτερη πυκνότητα δεν έχουν τον μεγαλύτερο αριθμό κρουσμάτων. Μπορεί να ζει κανείς σε μια πυκνοδομημένη πόλη, αλλά η κοινωνική αποστασιοποίηση να είναι μεγάλη. Τις μεταβολές τις φέρνει η χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας, η οποία δεν αλλάζει την οικοδόμηση των πόλεων, αλλάζει τις συμπεριφορές μας. Δεν αλλάζει η υποδομή των πόλεων, αλλάζει ο τρόπος που χρησιμοποιούμε την υποδομή αυτή. Οι μεγαλύτερες μεταξύ μας αποστάσεις, το κινητό ωράριο, οι κανόνες για τη χρήση του χώρου», εξηγεί ο κ. Κομνηνός.
«Σε μια πρώτη θεώρηση, οι συμπαγείς πόλεις, που χαρακτηρίζονται από υψηλή πυκνότητα δόμησης και λιγότερους ελεύθερους χώρους, όπως η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη και άλλες μεσογειακές ευρωπαϊκές πόλεις, θα μπορούσαν εσφαλμένα να ιδωθούν ως περισσότερο ευάλωτες στην εξάπλωση των ιών», λέει η κ. Γοσποδίνη, «όμως η πρόσφατη εμπειρία μας από την πανδημία της COVID-19 έδειξε ότι ο καθοριστικότερος παράγοντας δεν είναι μόνον ο αριθμός και η έκταση των δημόσιων υπαίθριων χώρων, αλλά και η ελκυστικότητά τους. Στην περίοδο του lockdown υπήρξε συνωστισμός περιπατητών και αθλούμενων σε συγκεκριμένους ελκυστικούς δημόσιους υπαίθριους χώρους των πόλεων και περιορισμένη χρήση άλλων, μη ελκυστικών δημόσιων χώρων. Συνωστίζονταν στους ίδιους χώρους, όπως για παράδειγμα στο παραλιακό πάρκο στο Φάληρο Αττικής, στην παραλία της Θεσσαλονίκης, της Πάτρας, του Βόλου, των Χανίων, αλλά και στις όχθες του Σηκουάνα στο Παρίσι. Ο συνωστισμός είχε ως συνέπεια την απαγόρευση χρήσης αυτών των δημοφιλών χώρων».
Επομένως, «θα πρέπει να αναπλάσουμε τις πόλεις μας δημιουργώντας εκτεταμένα και ελκυστικά δίκτυα πράσινων και μπλε υποδομών, δηλαδή ενός συνεχούς συστήματος πράσινων διαδρομών σε συνδυασμό με υδάτινες επιφάνειες, που θα διατρέχει τον αστικό ιστό. Είδαμε ότι οι πολίτες ελκύονται από τη σχέση πόλης και νερού. Πρέπει λοιπόν να ενσωματώσουμε παραθαλάσσιες και παρόχθιες διαδρομές, να διαμορφώσουμε τεχνητά κανάλια, σιντριβάνια κ.λπ., μέσα στους κοινόχρηστους χώρους πρασίνου, στα κέντρα των πόλεων, αλλά και στις γειτονιές», λέει η κ. Γοσποδίνη υπογραμμίζοντας: «Από την άλλη, οι συμπαγείς πόλεις ενέχουν κοινωνικά και ψυχολογικά πλεονεκτήματα για τους κατοίκους. Σε περιόδους πανδημίας προσφέρουν τη δυνατότητα άμεσης επαφής με τον γείτονα χωρίς να καταλύονται τα μέτρα της κοινωνικής αποστασιοποίησης. Είναι χαρακτηριστικές οι εικόνες που είχαμε από τις ιταλικές πόλεις, τους εγκλεισμένους κατοίκους να συμμετέχουν ο καθένας από το δικό του μπαλκόνι στα πάρτι της γειτονιάς, στις συζητήσεις, στον καφέ».
Οι νέες τεχνολογίες «ασπίδα» στις έκτακτες ανάγκες
«Οι ευφυείς πόλεις είναι περισσότερο ανθεκτικές σε περίπτωση πανδημίας, σεισμού, τσουνάμι, πυρκαγιάς, ακραίων καιρικών φαινομένων, κ.ά. Η ενσωμάτωση των νέων τεχνολογιών στις υπηρεσίες του κράτους και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης ενισχύουν την αστική ανθεκτικότητα έναντι των έκτακτων αναγκών. Ας θυμηθούμε τα SMS στον αριθμό 13033 για να μας επιτραπεί η μετακίνηση. Την ηλεκτρονική εκπαίδευση από απόσταση σε όλες τις βαθμίδες. Κάτι ανάλογο θα μπορούσε να υλοποιηθεί και έξω από το πλαίσιο της πανδημίας. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση θα μπορούσε σε μόνιμη βάση να χρησιμοποιεί ηλεκτρονικές πλατφόρμες για επαγγελματική κατάρτιση των πολιτών και προγράμματα διά βίου μάθησης. Ακόμη, το ηλεκτρονικό εμπόριο αυξήθηκε. Πολλές επιχειρήσεις επιβίωσαν με τις πωλήσεις μέσω Διαδικτύου. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση θα μπορούσε να δημιουργήσει ειδικές πλατφόρμες, ώστε να παρέχει στους πολίτες τη δυνατότητα να συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων», προτείνει η κ. Γοσποδίνη.
Σύμφωνα με έρευνα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ήταν μαζική η χρήση των νέων τεχνολογιών στην εκπαίδευση, τις επιχειρήσεις, τη δημόσια διοίκηση, την έρευνα, τις κοινωνικές επαφές, αλλά και της τεχνητής νοημοσύνης στην τηλεϊατρική, την ιατρική διάγνωση, τις επιδημιολογικές μελέτες και την κλινική διαχείριση των ασθενών.
Η πανδημική κρίση οδήγησε σε μεγαλύτερη αποδοχή των ρομπότ στον χώρο εργασίας. Επίσης κατέστησε δυνατή την άρση των εμποδίων στην ανταλλαγή δεδομένων μεταξύ επιχειρήσεων και κυβερνήσεων. Παράδειγμα, η παρακολούθηση της εξάπλωσης του ιού με χρήση δεδομένων που παρέχονται από ιδιωτικούς φορείς εκμετάλλευσης δικτύων κινητής τηλεφωνίας.
Βέβαια όλα αυτά θα φέρουν συθέμελες αλλαγές. «Η ψηφιακή επικοινωνία αλλά και συναλλαγή πλεονεκτεί καθώς έχει χαμηλό κόστος και υψηλή ασφάλεια, σε αντίθεση με την πρόσωπο με πρόσωπο επικοινωνία και συναλλαγή. Οι αλλαγές σε αυτό το πεδίο μαζί με τη διαρρύθμιση στους χώρους εργασίας τόσο του δημόσιου όσο και του ιδιωτικού τομέα ώστε να διευκολύνεται η τήρηση των ασφαλών αποστάσεων θα οδηγήσουν σε σημαντικές αλλαγές συμπεριφορών. Θα αλλάξουν πολλές συνήθειες, πολλές πλευρές της καθημερινότητας στις πόλεις, θα υπάρξει μια μεγάλη αναδιάρθρωση, θα οδηγηθούμε σε μοντέλα οργάνωσης που είναι δύσκολο να τα προβλέψει κανείς σήμερα», λέει ο κ. Κομνηνός.
Παρεμβάσεις
Ομως πώς έχουν διαχειριστεί μέχρι αυτή τη στιγμή οι πόλεις την κρίση; Σε τι είδους παρεμβάσεις προέβησαν οι τοπικές και περιφερειακές αρχές; Στην πλατφόρμα Cities for global health παρουσιάζονται 643 έργα από 101 πόλεις 34 χωρών. Οπως σημειώνει ο κ. Κομνηνός, τα περισσότερα αφορούν μικρές ρυθμιστικές παρεμβάσεις στο πλαίσιο της υπάρχουσας υποδομής. «Τα περισσότερα από τα έργα που αφορούν τις μετακινήσεις ρυθμίζουν το θέμα της πυκνότητας στις δημόσιες συγκοινωνίες, τη χρήση μάσκας, τον καλό αερισμό των οχημάτων, τον συχνό καθαρισμό τους, την κυκλοφορία στους δρόμους, την εκ περιτροπής μετακίνηση σε ζώνες περιοχών, δίνουν αυξημένη δυνατότητα χρήσης ποδηλάτου, σκούτερ κ.λπ., οτιδήποτε υποκαθιστά τη μαζική μετακίνηση με τραμ, λεωφορεία, μετρό, διευκολύνουν τις συναλλαγές με κάρτα. Υπάρχει μια προσπάθεια για μεγαλύτερη αυτάρκεια, για μια στροφή στη μεταποίηση παρά στις υπηρεσίες.
Ομως δεν προγραμματίζονται μεγάλες παρεμβάσεις στις πόλεις και το κλίμα αυτό ενδεχομένως να συμπαρασύρει τις τρέχουσες μεγάλες επενδύσεις. Θα έχει ενδιαφέρον να δούμε τι θα γίνει με το Ελληνικό, αν θα προχωρήσει όπως έχει σχεδιαστεί, αν θα υπάρξει καθυστέρηση, καθώς είναι μεγάλη η αναστάτωση στην αγορά ακινήτων».
Σήμερα, σε σχέση με την πανδημία, οι περισσότερες παρεμβάσεις έχουν να κάνουν με αλλαγές στη συμπεριφορά μέσα στις πόλεις. «Οι χώροι θα είναι για ένα μεγάλο διάστημα οι ίδιοι, οι πόλεις αλλάζουν με ένα ρυθμό 50ετίας, με πολύ μεγάλο κόστος, όλη η αγορά του real estate είναι σε αναμονή. Κανείς δεν μπορεί να προβλέψει πώς τα πράγματα θα εξελιχθούν και κανείς δεν προχωρά σε μεγάλες επενδύσεις όταν υπάρχει τόση αβεβαιότητα, τόση ρευστότητα. Αν καταρρεύσει η αγορά των γραφείων λόγω τηλεργασίας, θα συμπαρασύρει και την αγορά κατοικίας και το μοντέλο των μετακινήσεων. Το τι συμβαίνει στις πόλεις με έναν τρόπο προκύπτει, δεν σχεδιάζεται. Περισσότερο ευέλικτες είναι οι συμπεριφορές των ανθρώπων. Η ανθρώπινη ευφυΐα έχει την ικανότητα να προσαρμόζεται στα δεδομένα και να βρίσκει λύσεις δίνοντας νέα χρήση στις υλικές υποδομές», καταλήγει ο κ. Κομνηνός.
Συμπαγή αστικά κέντρα
Ως «συμπαγείς πόλεις» θα χαρακτηρίζαμε όλα τα ελληνικά, αλλά και τα μεσογειακά, αστικά κέντρα, με πυκνή δόμηση και λίγα πάρκα, πλατείες, ιδιωτικούς υπαίθριους χώρους. Ως «διάχυτες», τις βορειοευρωπαϊκές και τις βορειοαμερικανικές πόλεις, «οι οποίες χαρακτηρίζονται από χαμηλότερη πυκνότητα δόμησης, μεγάλη προαστιοποίηση, διάσπαρτη δόμηση στον περιαστικό χώρο, και περισσότερους ελεύθερους χώρους», λέει η κ. Γοσποδίνη. Οι συμπαγείς πόλεις, που μοιάζουν περισσότερο ευάλωτες στον ιό αν δεν τηρούνται προστατευτικά μέτρα, έχουν πολλά πλεονεκτήματα, πέραν εκείνων σε κοινωνικό και ψυχολογικό επίπεδο.
«Ενισχύουν τη βιώσιμη αστική ανάπτυξη, καθώς έχουν μικρότερο ενεργειακό αποτύπωμα λόγω των μειωμένων ενεργειακών αναγκών για καθημερινές μετακινήσεις, αλλά και μικρότερο περιβαλλοντικό αποτύπωμα λόγω χαμηλότερης ανάλωσης “πράσινων εκτάσεων” στον περιαστικό χώρο για δόμηση», εξηγεί η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.