Ο Πόλεμος του Βιετνάμ «έχει τελειώσει, όσον αφορά την Αμερική», δήλωσε ο πρόεδρος Τζέραλντ Φορντ στις 23 Απριλίου 1975. Ως τις 27 Απριλίου, ο Λαϊκός Στρατός του Βιετνάμ είχε περικυκλώσει τη Σαϊγκόν, την πρωτεύουσα του Νοτίου Βιετνάμ, δηλαδή του κράτους που είχε γεννηθεί από τις στάχτες της γαλλικής αυτοκρατορίας, τον εμφύλιο πόλεμο και την εντεινόμενη αμερικανική παρέμβαση στη ΝΑ Ασία με σκοπό να μην πέσουν τα «ντόμινο» στην περιοχή.
Η Σαϊγκόν φοβόταν πλέον μια άμεση επίθεση. Οι αναφορές από τις υπηρεσίες πληροφοριών επιβεβαίωναν ότι αυτή ετοιμαζόταν. Κάθε ημέρα, εμπορικές πτήσεις και η αμερικανική Πολεμική Αεροπορία μετέφεραν εκατοντάδες Βιετναμέζους και Αμερικανούς έξω από τη χώρα. Ο Γκράχαμ Μάρτιν, ο πρέσβης των ΗΠΑ, βρισκόταν σε φάση άρνησης. Στις 28 Απριλίου ανέφερε στον υπουργό Εξωτερικών, Χένρι Κίσινγκερ, ότι οι ΗΠΑ θα μπορούσαν να κρατηθούν στη Σαϊγκόν «για ένα χρόνο ακόμη». Διέταξε τους Αμερικανούς διπλωμάτες να σταματήσουν τη φυγή των Νοτιοβιετναμέζων φίλων τους.
Η «μέρα των ελικοπτέρων» ήρθε καθυστερημένα
19.4.1975. Η επικείμενη επίθεση του στρατού του Β. Βιετνάμ κατά της Σαϊγκόν στην κορυφή της τελευταίας σελίδας της «Κ».
«Συχνός Ανεμος» ονομάστηκε η τελική φάση της επιχείρησης για την εκκένωση Αμερικανών πολιτών και Βιετναμέζων «εν κινδύνω». Ξεκίνησε καθυστερημένα στις 29 Απριλίου. Ακόμη και η εντολή για την καταστροφή των απόρρητων εγγράφων καθυστέρησε. Οπως θυμόταν ένα στέλεχος της CIA, υπήρχε «κομφετί από απόρρητα έγγραφα στην αυλή της πρεσβείας», το αποτέλεσμα του σκισίματος των σάκων με έγγραφα από το πηγαινέλα των ελικοπτέρων. Η μαζική εκκένωση Αμερικανών, Δυτικών και Νοτιοβιετναμέζων από καθορισμένες ταράτσες στη Σαϊγκόν συνεχίστηκε ώς τις 9 το βράδυ της 29ης Απριλίου.
Τα ξημερώματα της 30ής, ήρθε η εντολή από τον πρόεδρο Φορντ ότι θα γίνονταν μόνον 19 πτήσεις ακόμη και ότι μόνον ο πρέσβης, Αμερικανοί διπλωμάτες και πολίτες θα μεταφέρονταν. Το Σώμα των Πεζοναυτών υπερέβη τις εντολές του και έκανε περισσότερες πτήσεις. Μόλις ο πρέσβης Μάρτιν και οι συνεργάτες του ανέβηκαν στο ελικόπτερο, δόθηκε το σήμα «ο τίγρης βγήκε», δημιουργώντας σύγχυση στους άλλους πιλότους ότι η αποστολή είχε λήξει.
Η φρουρά των πεζοναυτών απεσύρθη από την ταράτσα της αμερικανικής πρεσβείας μόλις τρεις ώρες πριν από την άφιξη των βορειοβιετναμέζικων τανκς στο Προεδρικό Μέγαρο. «Μας ξέχασαν», είπε σε μια συνέντευξή του το 2015 ο Χουάν Βαλντέζ, διοικητής της μονάδας. Το αμερικανικό Ναυτικό και οι πεζοναύτες μετέφεραν περισσότερους από 30.000 Βιετναμέζους πρόσφυγες. Αλλά η μεγαλύτερη εκκένωση μέσω ελικοπτέρων στην ιστορία, που έλαβε χώρα σε συνθήκες καταστροφής και χάους, κατέληξε να εγκαταλείψει πολλούς που είχαν λάβει διαβεβαιώσεις ότι δεν θα έμεναν πίσω.
Την ίδια ώρα, γίνονταν προσπάθειες για απόδραση και μέσω θαλάσσης. Το πολεμικό πλοίο «USS Kirk», που δύο εβδομάδες νωρίτερα είχε πάρει μέρος στην επιχείρηση εκκένωσης Αμερικανών και αντικομμουνιστών Καμποτζιανών από την Πνομ Πενχ (όταν έφταναν εκεί οι Ερυθροί Χμερ), θα συνόδευε τα υπολείμματα του νοτιοβιετναμέζικου Πολεμικού Ναυτικού στις Φιλιππίνες. Αλλά ο αμερικανικός Εβδομος Στόλος δεν ήταν προετοιμασμένος για αυτό που τον περίμενε – ένα τεράστιο σύνολο πλεούμενων κάθε τύπου προσπαθούσε να φύγει από το Νότιο Βιετνάμ κουβαλώντας απελπισμένους ανθρώπους. Το «USS Kirk» άλλαξε την αποστολή του σε ανθρωπιστική επιχείρηση εκκένωσης, αλλά ο συνωστισμός στα αμερικανικά πλοία σήμαινε πως πολλά μικρά σκάφη δεν μπορούσαν να σωθούν.
Ο πόλεμος του Βιετνάμ είχε τελειώσει. Οι ΗΠΑ είχαν αρχικά αναμειχθεί σε αυτόν για να δείξουν την αποφασιστικότητά τους να εφαρμόσουν την πολιτική της ανάσχεσης. Αλλά αυτός ο «Μαύρος Απρίλης» τελείωσε με την ηγετική δύναμη της Δύσης να φεύγει από την Ινδοκίνα όχι ως νικήτρια ή ως απελευθερώτρια, και όχι ως σύμμαχος που τηρούσε τις δεσμεύσεις του. Οι ΗΠΑ έφυγαν ως μια χώρα με χαμηλό ηθικό, διχασμένη, και με το διεθνές τους κύρος να έχει υποστεί σοβαρά πλήγματα, καθώς η κοινή γνώμη είχε στραφεί εναντίον του πολέμου. Επίσης οι σύμμαχοι στο ΝΑΤΟ αισθάνονταν λιγότερο σίγουροι για την προθυμία των ΗΠΑ να τους προστατεύσουν.
Βόρειο Βιετνάμ, νίκη έπειτα από πόλεμο 30 χρόνων
Ελικόπτερο των πεζοναυτών στη στέγη της αμερικανικής πρεσβείας στη Σαϊγκόν. Φωτ. A.P.
Η ημέρα της «απελευθέρωσης της Σαϊγκόν» ήταν η ώρα του θριάμβου του Βορείου Βιετνάμ. Η χώρα αυτή βρισκόταν σε πόλεμο από το 1945, όταν άρχισε η «βιετναμέζικη επανάσταση» υπό τον Χο Τσι Μινχ. Ο λαός της έζησε στα όρια της αντοχής του. Η τροφή ήταν λίγη και οι άνθρωποι υπέστησαν διαρκείς βομβαρδισμούς. Οι βομβαρδιστικές επιχειρήσεις των Αμερικανών χάραξαν τη συνείδηση της Δύσης και προκάλεσαν τα αντιπολεμικά κινήματα των δεκαετιών του 1960 και του 1970 στις ΗΠΑ και την Ευρώπη.
Αντιπολεμικό κίνημα εκδηλώθηκε και στο Βόρειο Βιετνάμ μεταξύ επιφανών μελών του Κομμουνιστικού Κόμματος που ήθελαν ενοποίηση αλλά με πολιτικά μέσα, καθώς και σε καλλιτέχνες, διανοουμένους, νομικούς δημοσιογράφους, ακόμη και ανώτατους στρατιωτικούς. Ο Λι Ντουάν γενικός γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος είχε δηλώσει ότι «το Κόμμα δεν θα επιτρέψει ποτέ οποιαδήποτε εκδήλωση φραξιοναλισμού, του μεγαλύτερου εγκλήματος εναντίον της επανάστασης». Οι εκστρατείες του «εναντίον της αντεπανάστασης» έγιναν αποτελεσματικός μοχλός καταστολής.
Επιστρατευμένη κοινωνία
30.4.1975, Νοτιοβιετναμέζοι πολίτες σκαρφαλώνουν στον τοίχο της πρεσβείας των ΗΠΑ στη Σαϊγκόν με στόχο να φύγουν με τα ελικόπτερα. Φωτ. A.P.
Το σύνθημα του στρατηγού Βο Νγκιεν Τζιάπ, του υπουργού Αμύνης του Β. Βιετνάμ (1944-1973) ήταν: «Θα αγωνιστούμε ώς τον θάνατο, και δεν θα σταματήσουμε για οποιονδήποτε λόγο». Η στρατηγική τού «παρατεταμένου πολέμου» του Τζιάπ συνεπαγόταν ότι το Βόρειο Βιετνάμ έγινε μια επιστρατευμένη κοινωνία όπου δεν γινόταν διάκριση μεταξύ πολιτικών και στρατιωτικών δράσεων, και ουσιαστικά όλοι ήταν στρατευμένοι. Σε αυτές τις συνθήκες, η ημέρα κατά την οποία «απελευθερώθηκε» η Σαϊγκόν ήταν μια ημέρα «υπέρτατης ανάτασης».
Ο νικητής τα παίρνει όλα. Η Σαϊγκόν μετονομάστηκε σε «Πόλη του Χο Τσι Μινχ». Επιβλήθηκε στρατιωτική κυβέρνηση, και στις 2 Ιουλίου 1976 η χώρα επισήμως ενοποιήθηκε ως Σοσιαλιστική Δημοκρατία του Βιετνάμ με πρωτεύουσα το Ανόι. Ωστόσο, ακόμη και σε αυτή την πρώιμη περίοδο, ένας δημοσιογράφος που είχε ασκήσει σκληρή κριτική στο Νότιο Βιετνάμ και είχε ενθουσιωδώς υποστηρίξει το Βόρειο, ο Τιτσιάνο Τερζάνι του «Σπίγκελ», έγραψε ότι ο «μεγάλος θαυμασμός» του μετριαζόταν από τον φόβο ότι η επανάσταση θα έφτανε «στα όρια της απανθρωπιάς».
Αλλά το αναμενόμενο λουτρό αίματος δεν έλαβε χώρα. Τα μαθήματα πολιτικής επανεκπαίδευσης για τους πολυάριθμους Νοτιοβιετναμέζους που κρατούνταν σε στρατόπεδα άρχιζαν με τη γραμμή: «Η απελευθέρωση ήταν νίκη για όλους. Οι μόνοι που έχασαν ήταν οι Αμερικανοί». Κάτοικοι των πόλεων εξαναγκάστηκαν να εργαστούν στα χωράφια, καθώς ξεκινούσε η κολεκτιβοποίηση με σκοπό να μετατρέψει το Βιετνάμ σε σοσιαλιστική χώρα. Το όνειρο δεν κράτησε πολύ. Ως το 1978, εμφανίστηκε νέο κύμα φυγής. Η πολιτική της νέας κυβέρνησης είχε καταστροφικές συνέπειες στην οικονομία, και στη δεκαετία του 1980 η χώρα πειραματιζόταν με εισαγωγή μεθόδων ελεύθερης αγοράς.
Σοβαρός αντίκτυπος σε παγκόσμια κλίμακα από την ήττα
Η πτώση της Σαϊγκόν ήταν ένα επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου που θύμιζε την ιστορία του Δαβίδ και του Γολιάθ. Οι αμερικανικές δυνάμεις είχαν αποσυρθεί από το Νότιο Βιετνάμ το 1973, αλλά τον Απρίλιο του 1975 εδραιώθηκε η πεποίθηση ότι μια μικρή χώρα είχε νικήσει μια υπερδύναμη. Οπως όλα τα κρίσιμα γεγονότα στην ιστορία, η ηχώ του διατηρήθηκε για πολλά χρόνια. Ωστόσο, η επιρροή του στην πορεία του Ψυχρού Πολέμου ήταν ελάχιστη. Ασφαλώς, η πτώση της Σαϊγκόν είχε επιπτώσεις στο διεθνές πεδίο. Η Αμερική βυθίστηκε στο Σύνδρομο του Βιετνάμ και σε λίγο καιρό οι Αμερικανοί «liberals» θα κατηγορούνταν για μια αποτυχία στο Βιετνάμ που η χώρα βίωνε και ως ήττα και ως προδοσία. Τα όρια της πολιτικής της ανάσχεσης έγιναν εμφανή. Οι οικονομικές επιτυχίες της δεν επαναλήφθηκαν στο στρατιωτικό πεδίο.
Στην Ευρώπη
Δεξιά: 29.3.1975. Πανικόβλητοι Νοτιοβιετναμέζοι πεζοναύτες επιβιβάζονται με κάθε τρόπο σε πολεμικά πλοία στο λιμάνι της Ντανάγκ, καθώς η πόλη έχει μόλις πέσει στα χέρια των Βιετκόγκ. Φωτ. A.P.
Ο αντιαμερικανισμός ενισχύθηκε σε όλη την υφήλιο. Οι θεσμοί της ευρωπαϊκής ενοποίησης χρειάστηκε να υπερνικήσουν την «ευρωσκλήρωση» ώστε να σώσουν τη Δύση διαμορφώνοντας τις «ευρωπαϊκές αξίες» και σταθεροποιώντας τις νοτιοευρωπαϊκές δημοκρατίες που είχαν ανατρέψει τις δικτατορίες τους. Τα διεθνικά κινήματα που στόχευαν στην προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των πολιτικών ελευθεριών και που είχαν ενισχυθεί από τον πόλεμο του Βιετνάμ, αύξησαν τη δύναμή τους. Η απόφαση του Νίξον να καταστρέψει το σύστημα του Μπρέτον Γουντς ώστε να αντιμετωπίσει τις οικονομικές δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι ΗΠΑ λόγω και του πολέμου, υπονόμευσε τις ευρωπαϊκές οικονομίες, και οι πετρελαϊκές κρίσεις το 1973 και το 1979 βρήκαν και την Ευρώπη και τις ΗΠΑ ανέτοιμες να αντέξουν το κτύπημα. Η άνοδος του Τρίτου Κόσμου φαινόταν ασταμάτητη. Ο κομμουνισμός και η Σοβιετική Ενωση εμφανίζονταν ισχυρότεροι από όσο ήταν στην πραγματικότητα.
Δεν υπήρχε happy end για τους Βιετναμέζους. Η συμφιλίωση δεν έχει επέλθει ακόμη και τώρα. Το 2015, οι βιετναμέζικοι εορτασμοί για την «πτώση της Σαϊγκόν» έδειξαν πολλές εικόνες Αμερικανών στρατιωτών να αγκαλιάζουν Νοτιοβιετναμέζους στρατιώτες, αλλά καμία Βορειοβιετναμέζων στρατιωτών να κάνουν το ίδιο.
* Η κ. Εφη Πενταλιού είναι fellow, LSE IDEAS, στο London School of Economics.