Ενα απόγευμα, ύστερα από τη μελαγχολία και τη σιωπή των μηνών της πείνας, τα παιδιά του χωριού άρχισαν ξαφνικά να φωνάζουν χαρούμενα, αναγγέλλοντας τον ερχομό ενός σμήνους από τερμίτες. Ολοι έσπευσαν στα χωράφια για να πιάσουν τα λευκά μυρμήγκια, ευχαριστώντας κάποιο θεό για το απρόσμενο φαγώσιμο που ήρθε από τον ουρανό.
Η Αντιλέσι Φαϊσόνι μού είπε κάποια στιγμή κατά τη διαμονή μου στο χωριό Μκουλουμίμπα του Μαλάουι, για να ερευνήσω τους μηχανισμούς της πείνας: «Κάτι κινείται στο στομάχι σου όλη την ώρα, νιώθεις το κενό, τα έντερά σου κινούνται ψάχνοντας για κάτι να γεμίσουν».
Κάθε χρόνο σχεδόν το Μαλάουι περνάει μια περίοδο πείνας, από τον Δεκέμβριο μέχρι περίπου τον Μάρτιο, όταν παρουσιάζεται μεγάλη έλλειψη τροφίμων. Είναι η μόνη περίοδος καλλιέργειας σε μια αγροτική χώρα. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι το καλαμπόκι είναι μονοκαλλιέργεια, αλλά είναι και η τροφή που κυρίως καταναλώνουν, συνήθως με τη μορφή χυλού. Σε ιδανικές συνθήκες, η παραγωγή ενός χρόνου φτάνει μέχρι τον επόμενο, αλλά, ακόμη και στις καλύτερες περιόδους, τα αποθέματα τροφίμων τελειώνουν ενώ η νέα καλλιέργεια βρίσκεται σε στάδιο ανάπτυξης.
Οι οικογένειες περνούν την περίοδο της πείνας με ένα μόνο γεύμα ημερησίως που τις περισσότερες φορές είναι ζωοτροφή. H κρίση του περασμένου χρόνου ήταν η χειρότερη που θυμούνται οι πολίτες της χώρας και εκατοντάδες, ίσως χιλιάδες, πέθαναν. Ανάμεσά τους ήταν ο σύζυγος της Αντιλέσι, Ρόμπερτ Μκουλουμίμπα, και η μεγάλη τους κόρη Μντάτιο Ρόμπερτ, μητέρα τεσσάρων αγοριών. Πέθαναν σε ένα μήνα, αδυνατώντας να επιζήσουν με άγρια χόρτα και φύλλα κολοκύθας, που αποτελούσαν τη μόνη τροφή της οικογένειας.
Δεν φταίει πάντα ο πόλεμος
Οι περισσότεροι από μας στον ανεπτυγμένο κόσμο πιστεύουμε πως η πείνα είναι ένα θλιβερό θέαμα, το αποτέλεσμα κάποιας καταστροφής, και πως τα τρόφιμα που έρχονται για βοήθεια δεν μπορούν να φτάσουν ώς τους πεινασμένους εξαιτίας κάποιου πολέμου ή κάποιου δικτάτορα, ή επειδή οι δρόμοι έχουν καταστραφεί. Συχνά όμως, τα αίτια του λιμού στις υπανάπτυκτες περιοχές του αναπτυσσόμενου κόσμου είναι λιγότερο προφανή και περισσότερο πολύπλοκα.
Σε όλη την υποσαχάρια Αφρική, κάθε χρόνο, οι περισσότερες χώρες γίνονται όλο και φτωχότερες και η πείνα και οι αρρώστιες εξαπλώνονται. Το μερίδιό τους στο παγκόσμιο εμπόριο και στις επενδύσεις καταρρέει και το μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα είναι χαμηλότερο από αυτό της δεκαετίας του ’60, με τον μισό πληθυσμό να ζει με λιγότερα από 55 λεπτά την ημέρα. Οι αφρικανικές χώρες καταλαμβάνουν σήμερα τις 27 τελευταίες θέσεις στον κατάλογο Ανθρώπινης Ανάπτυξης του OHE, που βασίζεται στα επίπεδα υγείας, αναλφαβητισμού και εισοδήματος.
Την τελευταία δεκαετία οι φτωχότεροι των φτωχών της Αφρικής -Αιθιοπία, Ερυθραία, Ζιμπάμπουε- υπέφεραν περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη στιγμή στο παρελθόν. H πείνα όμως έχει γίνει πλέον χρόνιο πρόβλημα σε όλη την περιοχή -40 εκατομμύρια Αφρικανοί πεινούν- και πολλές φορές οι πολίτες λιμοκτονούν ακόμη κι όταν υπάρχουν οι κατάλληλες καιρικές συνθήκες για την αγροτική παραγωγή. Το φαινόμενο δεν έχει προηγούμενο και σε συνδυασμό με την εξάπλωση του έιτζ στη Μαύρη Ηπειρο -29,4 εκατομμύρια έχουν προσβληθεί-, αφανίζει την Αφρική.
Το Μαλάουι είναι μια χαρακτηριστική περίπτωση: δεν έχει κάποιον τυραννικό δικτάτορα, δεν αφανίζεται από εμφύλια σύρραξη, καμιά φυσική καταστροφή δεν έχει αφανίσει τη χώρα. Κι όμως, τον περασμένο χρόνο, πείνασε.
«Διαρθρωτική προσαρμογή»
Για τους φτωχούς του Μαλάουι, το δράμα άρχισε στις αρχές της δεκαετίας του ’90, τις τελευταίες μέρες στην εξουσία τού επί 40 χρόνια δικτάτορα Χάστινγκ Καμούζου Μπάντα. Οι ευεργέτες έγιναν προσεκτικότεροι, η Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο στράφηκαν προς την πολιτική της «διαρθρωτικής προσαρμογής», προτρέποντας τις κυβερνήσεις σε προγράμματα λιτότητας με το επιχείρημα ότι οι φτωχοί θα ωφεληθούν από την ελεύθερη αγορά περισσότερο. Οποιο κι αν είναι το μακροπρόθεσμο όφελος, η άμεση επίπτωση στους καλλιεργητές του Μαλάουι ήταν καταστροφική, καθώς η τιμή του καλαμποκιού δεν καθοριζόταν πλέον από την κυβέρνηση αλλά ήταν ελεύθερη και οι επιχορηγήσεις αλλά και τα επιδοτούμενα δάνεια καταργήθηκαν. Οι πολίτες του Μαλάουι κατηγόρησαν τις πλούσιες χώρες ότι δαπανούν ένα δισ. ευρώ την ημέρα στους δικούς τους αγρότες, αλλά αρνούνται τη βοήθεια στις αναπτυσσόμενες χώρες. Οι διεθνείς οικονομικοί οργανισμοί απάντησαν ότι το πρόβλημα είναι η καοκοδιαχείριση από τις κυβερνήσεις της Αφρικής.
Αλλά και η καλή διακυβέρνηση είναι επίσης πολύπλοκη και συχνά εξαρτώμενη από τις καιρικές συνθήκες. H καταστροφή της γεωργικής παραγωγής στο Μαλάουι το 2001 οφειλόταν στις πλημμύρες και οι προσπάθειες της κυβέρνησης να εισαγάγει σιτηρά προσέκρουσε σε νέες φυσικές καταστροφές. H πείνα ήταν το επακόλουθο, αλλά ο πρόεδρος Μπακίλι Μουλούζι αρνούνταν πεισματικά ότι η χώρα αντιμετωπίζει έλλειψη τροφίμων.