Σίγουρα εκείνα τα έξι λεπτά που η διαστημομηχανή «Σπίριτ» (Πνεύμα) της ΝΑSΑ κατευθυνόταν προς την επιφάνεια του Αρη, χωρίς να εκπέμπει κανένα σήμα την προηγούμενη Κυριακή, θα πρέπει να ήταν από τα πιο έντονα, από τα πιο αγωνιώδη, στην ιστορία της ΝΑSΑ. Ο διευθυντής της NASA Σον Ο’ Κιφ και τα υπόλοιπα στελέχη της πρέπει να τα «είδαν όλα». Από τις εικόνες καταστροφής του Μαρς Πόλαρ Λάντερ το 1999 μέχρι την περυσινή πύρινη κατάληξη του διαστημικού λεωφορείου «Κολούμπια», που έχουν θέσει σε δραματική αμφισβήτηση την ελίτ των διαστημικών προγραμμάτων. Γι’ αυτό και ήταν πρωτοφανείς οι πανηγυρισμοί τους, μόλις το «Σπίριτ» έστειλε το πρώτο μήνυμα «στο σπίτι», επικυρώνοντας την επιτυχή του… προσαρείωση. «Είμαστε στον Αρη. Είναι μια μεγάλη νύχτα. Η NASA επιστρέφει», φώναξε ο Ο’ Κιφ.
Ακριβώς στον στόχο
Ηταν μια αναμφίβολα δύσκολη επιχείρηση. Η κάθοδος στον Αρη δεν είναι παιχνίδι. Απεναντίας, αυτή η υπέροχη περιπλανώμενη έρημος του Διαστήματος, είναι μια «κόλαση» από πλευράς καιρικών συνθηκών. Οι ανεμοθύελλες είναι συχνότατες και τα ρεύματα φτάνουν μέχρι πολύ ψηλά, απειλώντας με καταστροφή τις εύθραυστες διαστημικές μηχανές που στέλνονται από εκατομμύρια χιλιόμετρα μακριά. Επιπλέον, απότομες χαράδρες, βαθείς κρατήρες και κοφτεροί βράχοι περιμένουν στο έδαφος για να συντρίψουν τον «απεσταλμένο» μας, μόλις προσαρειωθεί. Με πραγματικό τρόμο είδαν οι ερευνητές της ΝΑSΑ ότι μόλις μερικά μέτρα από το σημείο που τελικά προσεδαφίστηκε το «Σπίριτ» κάποιες μυτερές πέτρες θα μπορούσαν να είχαν σχίσει τους αερόσακους ομαλής καθόδου.
Το «Σπίριτ», πάντως, βρήκε το στόχο του, τον κρατήρα Γκούσεφ, κοντά στον ισημερινό του Αρη. Η εικόνα της επιφάνειας του Γκούσεφ μοιάζει από ψηλά με αποξηραμένη λίμνη και γι’ αυτό συγκεντρώνει το ενδιαφέρον των επιστημόνων, στην εναγώνια προσπάθειά τους να ανακαλύψουν ίχνη νερού ή ζωής στον Κόκκινο Πλανήτη. Ο κρατήρας είναι τεράστιος (έχει πλάτος 144 χιλιομέτρων) και προκλήθηκε ύστερα από πτώση αστεροειδή στον Αρη, πριν από τρία δισεκατομμύρια χρόνια.
Και τι υπέροχη ανταμοιβή! Το «Σπίριτ» άρχισε να στέλνει στο κέντρο επιχειρήσεων στην Πασαντίνα της Καλιφόρνια, εξαιρετικής ποιότητας φωτογραφίες, έγχρωμες και τρισδιάστατες. Η διαστημική μηχανή θα παραμείνει στη θέση της για δυο-τρεις ακόμα μέρες, για να ολοκληρωθεί ο έλεγχος των συστημάτων της. Μέχρι την ώρα που γράφονταν αυτές οι γραμμές, όλα έδειχναν να είναι σε άψογη κατάσταση, ενισχύοντας την επιτυχία της προσεδάφισης. Υστερα, σαν τηλεκατευθυνόμενο παιχνίδι απίστευτης εμβέλειας, το Πνεύμα θα κινηθεί, σύμφωνα με τις εντολές από την Πασαντίνα, για να συλλέξει και αναλύσει γεωλογικό υλικό. Η απαραίτητη ενέργεια του «Σπίριτ» προέρχεται από τους ηλιακούς συλλέκτες του, ενώ ο χρόνος του ερευνητικού περιπάτου του, υπολογίζεται σε τρεις μήνες, καθώς μέχρι τότε προβλέπεται ότι θα έχουν καλυφθεί οι ηλιακοί συλλέκτες από σκόνη και δεν θα μπορούν να τροφοδοτούν με ενέργεια τη μηχανή. Το κέντρο επιχειρήσεων της NASA μελετά τώρα τις φωτογραφίες για να αποφασίσει προς ποια κατεύθυση θα στείλει το όχημα. «Είμαστε σαν παιδιά μπροστά από ζαχαρωτά. Βιαζόμαστε να ξεκινήσουμε», λέει στέλεχος της ΝΑSΑ. Τα «ζαχαρωτά» της υπόθεσης είναι άλατα, γύψος και άλλα ευρήματα που θα μπορούσαν να διηγηθούν μια μακρά ιστορία με νερό και ζωή…
Ο δίδυμος αδελφός του «Σπίριτ», το σκάφος «Οπορτιούνιτι» (Ευκαιρία) πρόκειται να κατέβει επίσης στον Αρη, στις 24 Ιανουαρίου, πάλι κοντά στον ισημερινό του πλανήτη, αλλά σε αντιδιαμετρικό σημείο. Στόχος αυτή τη φορά είναι η Μεσημβρινή Κοιλάδα, μια ενδιαφέρουσα περιοχή, όπου εμφανίζονται μεγάλες ποσότητες αιματίτη, ενός ορυκτού που σχηματίζεται συνήθως σε περιοχές με παρουσία νερού.
«Ημι-ιδιωτικό» Μπιγκλ 2
Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού τα συναισθήματα είναι μοιρασμένα. Από τη μια, υπάρχει η ικανοποίηση για το γεγονός ότι το ευρωπαϊκό «Μαρς Εξπρές» τέθηκε σε τροχιά γύρω από τον Αρη και μάλιστα πραγματοποίησε με επιτυχία τον πρώτο, δύσκολο, ελιγμό, ερχόμενο σε μια εγγύτερη προς τον Αρη τροχιά, στα 315 χιλιόμετρα. Δεν είναι και μικρή επιτυχία για την πρώτη αμιγώς ευρωπαϊκή αποστολή σε άλλον πλανήτη. Από την άλλη όμως βαραίνει τη σκέψη το αγνοούμενο «παιδί» του «Μαρς Εξπρές», η μικροσκοπική (διαμέτρου μόλις ενός μέτρου) διαστημομηχανή «Μπιγκλ 2», που ακόμα δεν έχει δώσει σημεία ζωής. Το «Μπιγκλ 2», που πήρε το όνομά του από το πλοίο με το οποίο ταξίδευε ο Κάρολος Δαρβίνος στη δική του αναζήτηση για την εξέλιξη της ζωής στη Γη, έπρεπε να έχει προσαρειωθεί ανήμερα τα Χριστούγεννα, «πηδώντας» από την αγκαλιά του «Μαρς Εξπρές» στην αγκαλιά της ιστορίας. Αλλά η μελωδία που αναμενόταν να εκπέμψει με την προσεδάφιση, γραμμένη από το δημοφιλές βρετανικό ροκ συγκρότημα Blur, δεν έφτασε ποτέ στα αφτιά μας.
Το «Μπιγκλ» είναι ένα μηχάνημα φορτωμένο με πολλές προσδοκίες, καθώς είναι το πρώτο που έχει τη δυνατότητα να διεξάγει αναλυτικές έρευνες όσον αφορά τη σύσταση των πετρωμάτων, με ικανότητα να σκάψει και να συλλέξει υλικά έως και ένα μέτρο κάτω από την επιφάνεια, ενώ ταυτόχρονα μπορεί να αναλύσει και την αέρια σύσταση αναζητώντας μεθάνιο και άλλα ίχνη μιας προηγούμενης ζωής.
Οι έρευνες συνεχίζονται
Το χειρότερο για την ESA, την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία του Διαστήματος και για το κέντρο παρακολούθησης του «Μπιγκλ» στο Λέστερ της Αγγλίας, είναι ότι δεν γνωρίζουν τις αιτίες της εξαφάνισης του σκάφους. Δεν αποκλείεται να γκρεμίστηκε σε κάποια χαράδρα ή να παρουσίασε κάποιο πρόβλημα στα συστήματα επικοινωνίας του. Η πιο ευνοϊκή εκδοχή, που δεν αποκλείει επαφή στο μέλλον, είναι να έχει γυρίσει η κεραία του και η σημερινή γωνία εκπομπής και λήψης του να μην επιτρέπει την επικοινωνία. Στην περίπτωση αυτή μπορεί να υπάρξει επαφή αργότερα. Σε κάθε περίπτωση, οι προσπάθειες να εντοπιστεί από το «Μαρς Εξπρές» ή από το αμερικανικό «Οδύσσεια», που βρίσκονται σε τροχιά γύρω από τον Αρη, όπως επίσης και από ισχυρά τηλεσκόπια από τη Γη, δεν απέδωσαν. Παρ’ όλα αυτά, οι Ευρωπαίοι δεν καταθέτουν τα όπλα. Αν και έχασαν μια μεγάλη ελπίδα την περασμένη Τετάρτη, όταν το «Εξπρές» πέρασε πάνω από το σημείο που πρέπει να βρίσκεται το «Μπιγκλ», έχουν ακόμα μερικές ευκαιρίες. Στις 13 και στις 17 Ιανουαρίου, το «Μαρς Εξπρές» θα περάσει και πάλι πάνω από την πιθανή περιοχή προσεδάφισης του «Μπιγκλ» -και μάλιστα ακόμα πιο κοντά στην επιφάνεια του Αρη- δίνοντας κάποιες μεγαλύτερες ελπίδες, ίσως όμως και τις τελευταίες.
Το «Μπιγκλ», βέβαια, ήταν ένα «παραπαίδι» της ευρωπαϊκής αποστολής. Κατ’ αρχάς δεν προβλεπόταν από το πρόγραμμα. Οταν ανακοινώθηκε η αποστολή ευρωπαϊκού διαστημόπλοιου στον Αρη, ο Κόλιν Πίλιντζερ, καθηγητής Πλανητικής στο Βρετανικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο ξεκίνησε μια πρωτοφανή εκστρατεία, στην οποία συμμετείχαν πολλοί καλλιτέχνες και έγινε με όλους τους όρους μιας σύγχρονης διαφημιστικής καμπάνιας (π.χ. συχνές εμφανίσεις στην τηλεόραση) για να πείσει την ΕSΑ για την προοπτική της προσαρείωσης. Για να ξεπεράσει την έλλειψη κονδυλίων ζήτησε και πέτυχε τελικά τη χρηματοδότηση από πολλές επιχειρήσεις, τη βρετανική κυβέρνηση και διάφορους οργανισμούς. Επρόκειτο δηλαδή, από μία άποψη, για το πρώτο «ημι-ιδιωτικό» διαστημικό σκάφος. Αυτό βέβαια είχε ως συνέπεια να κρατηθεί το κόστος κατασκευής του σχετικά χαμηλά (στα 80 εκατ. ευρώ), με αποτέλεσμα να μην υπάρχουν συσκευές αντικατάστασης αν κάποια λειτουργία δεν πήγαινε καλά. Ισως σε αυτό να οφείλεται και η απώλειά του.
Σε αναζήτηση νερού και ζωής
Μπορεί οι Αρειανοί να είναι σχεδόν κάτι δεδομένο για τις ταινίες επιστημονικής φαντασίας, αλλά στην πραγματικότητα και τα πιο στοιχειώδη ίχνη ζωής στον Αρη αποτελούν αντικείμενο αναζήτησης από τις διαστημικές υπηρεσίες, σε έναν αγώνα δεκαετιών που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί το ιερό δισκοπότηρο των διαστημικών υπερδυνάμεων. Φυσικά οι επιστήμονες δεν ψάχνουν για… Αρειανούς, αλλά για απολιθώματα ή για βιολογικά αποτυπώματα προηγούμενης ζωής. Η εικόνα της επιφάνειας του Αρη, που μοιάζει αυλακωμένη λες και διασχίσθηκε από υδάτινα ρεύματα, γέννησε τα ερωτήματα για την ύπαρξη νερού στον Αρη, γεγονός που θα μπορούσε να σημαίνει και ύπαρξη ζωής στο παρελθόν.
Δύο είναι οι βασικές θεωρίες που συγκρούονται: η πρώτη υποστηρίζει ότι τα ρήγματα αυτά προέρχονται από νερό, άποψη που ενισχύεται από την ύπαρξη ορισμένων πετρωμάτων -ειδικά σε περιοχές κοντά στα ηφαίστεια του πλανήτη- που χρειάζονται νερό για να σχηματιστούν. Η άλλη υποστηρίζει ότι οι αυλακώσεις σχηματίστηκαν από υγρό διοξείδιο του άνθρακα, καθώς σύμφωνα με τις εικονικές αναπαραστάσεις της σύστασης του Αρη εάν υπάρχει νερό πρέπει να βρίσκεται πολλά χιλιόμετρα κάτω από την επιφάνεια, ενώ το διοξείδιο του άνθρακα κοντά σε αυτήν. Μια πιο πρόσφατη πάντως έρευνα, στα τέλη του 2002, αμφισβητεί αυτήν την εκδοχή, λέγοντας ότι δεν υπάρχει αρκετό διοξείδιο για να σχηματίσει έστω και μία αυλακιά, όχι να «χαράξει» ολόκληρο πλανήτη. Αρα, η θεωρία του νερού επανέρχεται δριμύτερη. Σε κάθε περίπτωση, η έρευνα συνεχίζεται, σε ένα περιβάλλον εξαιρετικά δύσκολο και σε συνθήκες οριακές.
Ο «σιωπηλός πόλεμος» των ισχυρών της Γης
Εάν υπήρχαν Αρειανοί σίγουρα θα παραξενεύονταν με τη λογική των Γήινων. Δύο διαφορετικά διαστημόπλοια ταξίδεψαν εκατομμύρια χιλιόμετρα για έξι μήνες, για να φτάσουν σε ένα μακρινό πλανήτη και να απελευθερώσουν δύο σκάφη προσεδάφισης με διαφορά λίγων ημερών, με το ίδιο σχεδόν αντικείμενο! Δεν μοιάζει τεράστια πολυτέλεια; Ετσι κι αλλιώς τα ταξίδια στον Αρη κοστίζουν όσο οι προϋπολογισμοί πολλών φτωχών χωρών μαζί. Καλά, στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, η αντιπαράθεση ΗΠΑ – ΕΣΣΔ δεν άφηνε περιθώρια για συνεργασία. Σήμερα όμως, δεν μπορούν να συντονιστούν Αμερική και Ευρώπη; Μήπως πίσω από αυτή την έλλειψη συνεργασίας κρύβεται ένας νέος ανταγωνισμός, ένας «σιωπηλός πόλεμος»; Ενας «πόλεμος» που αποκαλύπτει ότι το βασικό ζητούμενο των διαστημικών αποστολών, παρά τις ελπίδες των επιστημόνων, δεν είναι κυρίως το ερευνητικό έργο, αλλά το πολιτικό κύρος και η προβολή της δύναμης των κρατών στο διηνεκές.
Οι προσπάθειες προσέγγισης ή και προσεδάφισης στον Κόκκινο Πλανήτη διαρκούν πάνω από σαράντα χρόνια, συγκροτώντας μια επιστημονική εποποιία, με τις αποτυχίες πάντως να κυριαρχούν και τα μέχρι τώρα ευρήματα να είναι πενιχρά. Τα δύο τρίτα των 34 αποστολών των ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ-Ρωσίας, που προηγήθηκαν των εντός του 2003 αμερικανικής και ευρωπαϊκής αποστολών, είχαν αποτύχει, με πιο τρανταχτή την απώλεια από τη NASA τεσσάρων διαστημοπλοίων μέσα σε δέκα βδομάδες το 1999, ανάμεσά τους τα Mars Climate Orbiter και Mars Polar Lander. Η αρχή των επιτυχημένων προσεδαφίσεων έγινε το 1976, όταν δύο αμερικανικές διαστημικές συσκευές με το όνομα Βίκινγκ πάτησαν τον Κόκκινο Πλανήτη, χωρίς όμως να συλλέξουν ιδιαιτέρως αξιόλογα ευρήματα.
Το 1997 το αμερικανικό Μαρς Παθφάιντερ μπήκε σε τροχιά και απέστειλε και το όχημα προσεδάφισης Σοτζέρνερ. Μετά τις αποτυχίες του 1999, η εταιρεία επέστρεψε το 2001 θέτοντας σε τροχιά το διαστημόπλοιο Οδύσσεια, χωρίς όμως τη φιλοδοξία της προσεδάφισης.
Ο πρόεδρος Μπους θα ανακοινώσει την ερχόμενη εβδομάδα το ιδιαιτέρως φιλόδοξο πρόγραμμα των ΗΠΑ που θα περιλαμβάνει σειρά αποστολών στον Αρη.
Αλλά και η συνέχεια αναμένεται συναρπαστική. Το 2005 θα σταλεί ευρωπαϊκός δορυφόρος χαρτογράφησης, με ικανότητα ευκρίνειας μέχρι 20 εκατοστά του μέτρου. Το 2007, γαλλικό διαστημόπλοιο θα προσπαθήσει να κρυφακούσει τους ήχους του πλανήτη, εγκαθιστώντας μικρόφωνα στην επιφάνεια. Το 2011, αναμένεται να αποσταλεί ένα πολύ εξελιγμένο διαστημόπλοιο που θα επιχειρήσει ένα κρίσιμο βήμα: να περισυλλέξει πετρώματα από τον Αρη και να στείλει στη Γη για λεπτομερειακή εξέταση.
Οσο για τις φιλοδοξίες για ανθρώπινη αποστολή, οι Ευρωπαίοι εμφανίζονται πιο αισιόδοξοι από τους πιο έμπειρους Αμερικανούς, μιλώντας για το 2025 έναντι του 2040 που προβλέπει η ΝΑSΑ. Ισως γιατί ισχύει ότι όσο περισσότερα μαθαίνεις, τόσο συνειδητοποιείς το μέγεθος της άγνοιάς σου.