Οι διάσημοι άνθρωποι πρέπει να δείχνουν νέοι και όμορφοι για πάντα. Αυτή είναι η δουλειά τους, γι’ αυτό χρησιμοποιούν καλλυντικά και αν χρειαστεί καταφεύγουν και στην πλαστική χειρουργική. Το αποτέλεσμα είναι άνθρωποι που μοιάζουν πολύ μεταξύ τους, άνθρωποι που είναι συνήθως ξανθοί και απίστευτα αδύνατοι. Σε αυτό το πρότυπο αγωνιούν να μοιάσουν και πολλοί κοινοί θνητοί. Κάποτε το πρόσωπο των ανθρώπων ήταν καθορισμένο? ήταν μια σειρά χαρακτηριστικών που αποτελούσαν τον καθρέφτη της ψυχής. Οι άνθρωποι γεννιόντουσαν, ζούσαν, γερνούσαν και πέθαιναν με αυτό. Τώρα το πρόσωπο είναι κινητή γιορτή: είναι πεδίο μάχης, όπου το δέρμα και τα οστά πλάθονται ανάλογα με τα πολιτιστικά και αισθητικά πρότυπα της εποχής. Σήμερα, ο ορισμός της ομορφιάς γίνεται όλο και πιο συγκεκριμένος, ενώ η τεχνολογία χρησιμοποιείται για να υπηρετήσει τα αισθητικά πρότυπα, με αποτέλεσμα τα πρόσωπα να αποκτούν ομοιομορφία. Στον δημόσιο βίο, μάλιστα, οι άνθρωποι μοιάζουν όλο και περισσότερο ο ένας με τον άλλον. Στο συλλογικό υποσυνείδητο υπάρχει ένα σταθερό παράδειγμα, το οποίο αναγνωρίζεται ως το πρόσωπο της εποχής μας. Σύμφωνα με αυτό, το πρόσωπο περιλαμβάνει σαρκώδες πάνω χείλος, σμιλεμένα φρύδια, τέλεια λευκή οδοντοστοιχία. Το σώμα που «συνοδεύει» ένα τέτοιο πρόσωπο είναι εξαιρετικά λεπτό, και αν πρόκειται για γυναίκα, φέρει πλούσιο στήθος.
Αυτό που περιμένουμε να δούμε σε γυναίκες όλων των ηλικιών είναι πρόσωπα και σιλουέτες που να ανταποκρίνονται σε αυτά τα πρότυπα, ανεξαρτήτως του αν πρόκειται για την Κόρτνεϊ Κοξ, τη Λιζ Χάρλεϊ, τη Μέλανι Γκρίφιθ, τη Σίρλεϊ Μακ Λέιν, την Κατρίν Ντενέβ ή την Αντριάνα Καρεμπέ. Αντίθετα, η εμφάνιση της Μπριζίτ Μπαρντό, η οποία έχει περάσει τα εξήντα και δείχνει την ηλικία της, προκαλεί μάλλον σοκ. H Μπαρντό, που δεν ικανοποιεί αυτά τα αφύσικα πρότυπα, αντιμετωπίζεται σαν «κάποιος που έχει εγκαταλείψει τον εαυτό του».
Σιγά σιγά έχει αρχίσει να δημιουργείται και ανάλογο πρότυπο για τους άνδρες. O «Κινηματογραφικός Ανδρας», είτε πρόκειται για τον Ορλάντο Μπλουμ, τον Μπραντ Πιτ, τον Τομ Κρουζ, είτε για τους μεγαλύτερους σε ηλικίας Αρνολντ Σβαρτσενέγκερ και Χούλιο Ιγκλέσιας, πρέπει να διαθέτει πρόσωπο με τεντωμένο και ελαφρώς μαυρισμένο δέρμα, παιδικό πηγούνι, νεκρό βλέμμα.
Το πρότυπο της Μπάρμπι
Η ομοιομορφία των προσώπων δεν είναι καινούργιο φαινόμενο. Πρόσωπα με τοξωτά φρύδια, φροντισμένα σπαστά μαλλιά και κόκκινα χείλη, όπως της Τζόαν Κρόφορντ, της Μάρλεν Ντίτριχ, τα οποία υπεβλήθησαν στα πρώτα υποτυπώδη λίφτινγκ, συνέβαλαν στο να διαμορφωθεί ένα γυναικείο πρότυπο το οποίο ακολούθησαν μαζικά οι γυναίκες της εποχής.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, όταν η Μέριλιν Μονρόε έκανε πλαστική στο πηγούνι της, ήταν η εποχή που η πλαστική χειρουργική αρχίζει να κερδίζει έδαφος.
Γιατί όμως οι διάσημοι άνθρωποι -και ώς ένα βαθμό και οι υπόλοιποι από μας- θελουν να μοιάσουν σε μια συγκεκριμένη εικόνα; Κατά μία άποψη, όλοι σήμερα θέλουν να δείχνουν ίδιοι γιατί μπορούν να το πετύχουν. Το πρότυπο, για παράδειγμα, της κούκλας Μπάρμπι είναι ευρέως αποδεκτό και σπανίως αμφισβητείται. Οι ξανθές άρχισαν να αποτελούν πρότυπο, όταν κάποιοι Γερμανοί επιστήμονες προέβλεψαν ότι το είδος αυτό των γυναικών θα εκλείψει τους επόμενους δύο αιώνες. Τον περασμένο αιώνα οι ξανθές γυναίκες συνδέθηκαν επικίνδυνα με την καθαρότητα και την ανωτερότητα της λευκής φυλής.
Το Χόλιγουντ υπήρξε πάντα ο πλανήτης των ξανθών γυναικών, παρότι στις δεκαετίες του 1930 και του 1940 κυριαρχούσαν οι καστανές. Σήμερα πάντως, οι περισσότεροι από τις ηθοποιούς, παρουσιάστριες της τηλεόρασης, τραγουδίστριες, μοντέλα, σύζυγοι ποδοσφαιριστών και απλές κοσμικές, είναι ξανθές. Τα ξανθά μαλλιά γίνονται πρότυπο και προαπαιτούμενο όσων επιθυμούν να αποκτήσουν γρήγορη φήμη. Επιπλέον, προκειμένου να είναι κομψές, οι γυναίκες περιορίζουν το σωματικό τους βάρος στο ελάχιστο, παρότι τα αντίθετα επιχειρήματα προβάλλονται επί δεκατίες. Υπολογίζεται ότι κατά μέσο όρο, τα μοντέλα, οι ηθοποιοί και οι χορεύτριες είναι κατά 95% πιο αδύνατες απ’ ό,τι ο μέσος άνθρωπος.
Τρομακτική συμμετρία
Οι εξελικτικοί ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι υπάρχει ένα πρότυπο ομορφιάς που θεωρούμε ελκυστικό, το οποίο βρίσκεται πέραν του πολιτισμού και των εθνικών χαρακτηριστικών. Για να χαρακτηρίσουμε, επί παραδείγματι, όμορφο έναν ανθρωπο, τα μάτια μας πρέπει να διακρίνουν συμμετρία. Υπάρχει ένας κανόνας, η Χρυσή Τομή που διατύπωσε ο Ευκλείδης το 300 π.Χ., ο οποίος εκφράζει αναλογίες που ασυνείδητα μας προκαλούν ευχαρίστηση. Αν κοιτάξετε ένα πρόσωπο ή ένα σώμα και υπολογίσετε τις αποστάσεις ανάμεσα στα διαφορετικά σημεία του, θα διαπιστώσετε ότι αντιστοιχούν σε μια συγκεκριμένη αναλογία. Στους ανθρώπους που θεωρούνται όμορφοι, η αναλογία αυτή είναι πιο σταθερή. Σήμερα, ωστόσο, που τα πρόσωπα μπορούν να αλλάξουν, χάρη στην πλαστική χειρουργική και άλλες επεμβάσεις, έχουμε φτάσει σε σημείο τρομακτικής συμμετρίας.
Η σημερινή αισθητική διαμορφώνεται από διάφορους οικονομικούς, κοινωνικούς και πολιτιστικούς παράγοντες. Αυτό που θεωρούμε κλασικό, διαμορφώνεται αφού έχουμε εθιστεί στα πολιτιστικά πρότυπα της εποχής μας. Ως ένα βαθμό, πάντως, το μάτι δεν ξεγελιέται. «Φαίνεται ότι έχουμε μια φυσική απέχθεια προς την τεχνητή ομορφιά», λέει ο κλινικός ψυχολόγος Ολιβερ Τζέιμς. H φύση δεν δημιουργεί τραβηγμένα στόματα ούτε μεσήλικες χωρίς ζάρες γύρω από τα μάτια. Οσο όμως πιο πολύ το μάτι μας εκπαιδεύεται να εκτιμά το τεχνητό, τόσο πιο πολύ επωφελούνται μύριες όσες βιομηχανίες -της μόδας, της ομορφιάς, της δίαιτας, της πλαστικής χειρουργικής, της ψυχαγωγίας, των μέσων ενημέρωσης και της πορνογραφίας.
Τα αυστηρά προστάγματα της αισθητικής αλλάζουν την αντίληψή μας ως προς το τι είναι φυσιολογικό και τι όχι. «Σπανίως βλέπει κανείς πια στην τηλεόραση κάποιον ή κάποιαν που να δείχνει την πραγματική του ηλικία», λέει η Κάθι Ντέιβις, συγγραφέας του βιβλίου «Ξαναφτιάχνοντας το γυναικείο σώμα». «Θυμάμαι, έβλεπα σε μια ταινία νεαρή ηθοποιό και σκεφτόμουν «κάτι δεν πάει καλά με το στήθος της», επειδή ήταν ελαφρά πεσμένο. Αυτό δείχνει πόσο η πλαστική χειρουργική έχει αλλάξει τις αντιλήψεις μας. Δεν έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε φυσιολογικά στήθη».
Η Βικτώρια Μπέκαμ, ένα σπιρτόξυλο με στήθη σαν τορπίλες, θα φαινόταν αλλόκοτη αν τη συναντούσαμε στο πάρκινγκ του τοπικού σούπερ μάρκετ. Στο περιοδικό Heat, όμως, ταιριάζει μια χαρά.
Φόβοι και επιθυμίες
Ισως για τους άνδρες, η πλαστική χειρουργική των γυναικών είναι ένας τρόπος να αποκαταστήσουν την πρωτοκαθεδρία του φύλου τους. «Μπορεί να είναι επιτυχημένη, αλλά κόβει τον εαυτό της φέτες μόνο και μόνο για να μοιάζει με την Μπάρμπι», σκέφτονται. «Αναρωτιέμαι μήπως, όσο περισσότερο χειραφετούνται οι γυναίκες, τόσο περισσότερο οι άνδρες θέλουν να βλέπουν νεαρά, αβοήθητα αποστεωμένα πλάσματα», λέει η Ντέιβις. «Αναρωτιέμαι μήπως αυτό μειώνει κάπως τον φόβο που τους προξενεί η σύγχρονη γυναίκα». Το 2000, το 89% των πλαστικών επεμβάσεων στις ΗΠΑ έγιναν σε γυναίκες, ενώ το 85% των χειρουργών ήταν άνδρες. Στη Βρετανία εκτιμάται ότι το 90% των «ασθενών» είναι γυναίκες.
Επιπλέον, η χειρουργική θολώνει τις διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στα δύο φύλα, δημιουργώντας «ανδρόγυνα». H παλέτα του πλαστικού χειρουργού είναι περιορισμένη, κι έτσι άνθρωποι που στα νιάτα τους είχαν διαφορετικά χαρακτηριστικά, μετά τις επεμβάσεις μοιάζουν μεταξύ τους σαν κλώνοι.
Αποστροφή στα γηρατειά
Το ερώτημα που συνδέεται άμεσα με όλα αυτά είναι γιατί δείχνουμε τέτοια αποστροφή προς τα σημάδια της γήρανσης. Το ιδεώδες της ξανθιάς, λεπτής νέας θεωρείται τόσο σημαντικό, ίσως γιατί οι κοινωνίες μας είναι όλο και γηραιότερες, και όλο και πιο γκριζομάλλες, όλο και πιο παχύσαρκες.
Οι αντιλήψεις μας δεν έχουν προσαρμοστεί στην άνευ προηγουμένου επιμήκυνση της ζωής μας. Είμαστε ανίκανοι να αντιμετωπίσουμε τις συνέπειες της τρίτης ηλικίας -τίποτα στον πολιτισμό μας δεν μας έχει προετοιμάσει γι’ αυτό. Προκειμένου να δείχνουμε γέροι, προτιμάμε μια εικόνα τελείως τεχνητή.
Για τους ηθοποιούς, όλα αυτά έχουν διαφορετικές διαστάσεις. Από τη μία, η καριέρα τους εξαρτάται από την εμφάνισή τους, από την άλλη παρακολουθούν κι αυτοί με αμηχανία την εξιδανικευμένη εκδοχή του εαυτού τους στη μεγάλη οθόνη. Οι δε παράγοντες του Χόλιγουντ αντιμετωπίζουν αναπάντεχα προβλήματα. «Μας έρχονται όλη την ώρα ηθοποιοί που έχουν κάνει τόσες ενέσεις με botox που δεν μπορούν να κινήσουν φυσιολογικά τους μυς του προσώπου τους», έχει δηλώσει ο υπεύθυνος για την επιλογή ηθοποιών Πολ ντε Φρέιτας.
Σύμφωνα με την Αμερικανική Εταιρεία Αισθητικής Πλαστικής Χειρουργικής, ο αριθμός των επεμβάσεων στις ΗΠΑ υπερδιπλασιάστηκε ανάμεσα στο 1997 και στο 2002. Συνολικά, οι θεραπείες με botox δεκαεξαπλασιάστηκαν την τελευταία τετραετία, ενώ το 40% από αυτές προκάλεσε κάποιες ανεπιθύμητες παρενέργειες, όπως έδειξαν κλινικές έρευνες.
Στην κινηματογραφική βιομηχανία, το botox (που σε μεγαλύτερες δόσεις είναι όπλο μαζικής καταστροφής) θεωρείται σχεδόν τόσο κοινό όσο και το μέικ-απ. Ομως δεν πρέπει να κατηγορεί κανείς τους συγκεκριμένους ηθοποιούς, που θυσιάζουν τις υποκριτικές τους ικανότητες στον βωμό της τεχνητής νεότητας. «H παθογένεια εντοπίζεται μάλλον σε όλη αυτήν την κουλτούρα, όχι στα συγκεκριμένα άτομα», λέει η Ντέιβις.
Η ευθύνη ανήκει
σε όλους
Ποιος όμως δημιουργεί αυτήν την κουλτούρα; Οσο κι αν ρίχνουμε την ευθύνη σε συγκεκριμένες βιομηχανίες και στους άνδρες που τις στελεχώνουν, δεν μπορούμε να αρνηθούμε και τη δική μας σιωπηρή εμπλοκή. Σ’ εμάς τους ίδιους, που δεν θέλουμε να βλέπουμε σακούλες κάτω από τα μάτια των ηθοποιών ούτε ανοικτούς πόρους στα πρόσωπα του MTV. Τα νυστέρια, τα δηλητήρια και τα κάθε είδους σκευάσματα είναι τα σύγχρονα γιατροσόφια, που μας κάνουν να μοιάζουμε με τα πρότυπα της φυλής μας. Πρότυπα που έγιναν πλανητικά. Το κάλλος δεν είναι πια ταυτόσημο με την αλήθεια.
Το ιδανικό σώμα αποτελεί χίμαιρα
Η ρητορική των Μέσων Ενημέρωσης για την ομορφιά απέχει πολύ από όσα αντιμετωπίζει καθημερινά στο ιατρείο του ο Γάλλος ψυχίατρος – διατροφολόγος Ζαν-Φιλίπ Ζερματί. Υπενθυμίζει, δε, ότι σώμα μοντέλου, που ζυγίζει 15 με 18 κιλά λιγότερα από εκείνο μιας κανονικής γυναίκας, διαθέτει μόλις το 2% των γυναικών του κόσμου. Μητέρες βλέπουν τα παιδιά τους πιο παχιά απ’ ό,τι είναι στην πραγματικότητα και τους επιβάλλουν άχρηστες δίαιτες, δημιουργώντας τους σοβαρά διατροφικά προβλήματα. O ιατρός Ζερματί αντιμετωπίζει επίσης ολοένα και περισσότερους ανθρώπους, που ζουν υπό καθεστώς διαρκούς αυτο-επιτήρησης σε ό,τι αφορά τη διατροφή και το σωματικό τους βάρος, όπως αναφέρει σε άρθρο του στο γαλλικό περιοδικό Nouvel Οbservateur.
Το φαγητό έχει μετατραπεί σε θέμα ταμπού. Βουλιμικοί και ανορεξικοί αποκρύπτουν το πρόβλημά τους. H συζήτηση των σεξουαλικών προτιμήσεων έχει γίνει πολύ ευκολότερη απ’ ό,τι η κουβέντα για το τι και πόσο τρώμε. Πολλοί είναι εκείνοι που περνούν τη ζωή τους σκεφτόμενοι συνεχώς το φαγητό. Ποιος άλλωστε θα τολμούσε να παραδεχθεί ότι δεν μπορεί να συγκρατηθεί στο τραπέζι;
Οι υπέρβαροι που δεν μπορούν να ελέγξουν την όρεξή τους φέρουν πάνω τους ανεξίτηλα τα σημάδια της υποτιθέμενης ενοχής και αδυναμίας τους. Γιατί, όμως, το σωματικό βάρος και η τροφή έχει εισβάλει σε τέτοιο βαθμό στη σκέψη μας; Γιατί τόσο πολλοί ανθρωποι έχουν χάσει κάθε ίχνος αυτοεκτίμησης; Επειδή η εμφάνιση έχει γίνει αυτοσκοπός και όχι μόνο ένα μέσον για να έλθουμε σε επαφή με άλλους. Το ιδανικό σώμα αποτελεί χίμαιρα, που ακυρώνει τις θεμελιώδεις αξίες της κοινωνίας μας.
Ας χρησιμοποιήσουμε ως παράδειγμα δύο αφρικανικές φυλές: η μία κυνηγάει πεζή, η άλλη έφιππη. Οι άνδρες της πρώτης φυλής είναι βραχύσωμοι και δυνατοί, της δεύτερης ψηλότεροι. Οι δικοί τους θεωρούν και τις δύο ομάδες κυνηγών αποτελούμενες από όμορφους άνδρες, γιατί αυτοί εξασφαλίζουν την τροφή της ομάδας, διασφαλίζοντας την επιβίωσή της.
Τι μας λένε, όμως, τα σύγχρονα σώματα; Οτι όποιος ελέγχει το σώμα του, ελέγχει τη ζωή του και το ίδιο του το μέλλον. Το σώμα της γυναίκας δεν είναι πια σώμα μάνας – τροφού, ενώ το σώμα του άνδρα δεν συμβολίζει πλέον τη ρώμη. H κοινωνία μας εξελίχθηκε από το παραγωγικό στο επικοινωνιακό στάδιο. Το πρόβλημα είναι ότι οι περισσότεροι άνθρωποι συγχέουν την ομορφιά με τη γοητεία και αδυνατούν να αγαπήσουν τον εαυτό τους εάν δεν τους αρέσει αυτό που βλέπουν στον καθρέφτη. Θα ήταν καλύτερο εάν έλεγαν στον εαυτό τους: «Δεν μου αρέσουν όλα επάνω μου, αλλά αγαπάω τον εαυτό μου».
Το κάλλος οδηγεί στην επιτυχία!
Οι όμορφοι δανείζονται πιο εύκολα; Αυτό αληθεύει εν μέρει. H ομορφιά ριμάρει με την επιτυχία. Το όμορφο μάς φαίνεται καλό και επηρεάζει την άποψη που έχουμε για τον κόσμο. Βρετανοί και Αμερικανοί επιστήμονες, μελετώντας με εμμονή τις προκαταλήψεις και τις διακρίσεις, εδώ και είκοσι χρόνια, έχουν ασχοληθεί εκτενώς με την επίδραση του κάλλους στη σκέψη και στη συμπεριφορά? αντίθετα οι Γάλλοι ερευνητές, θεωρώντας το θέμα φαιδρό ή απαγορευμένο, αρνήθηκαν να το εξετάσουν, σύμφωνα με άρθρο του γαλλικού περιοδικού Nouvel Οbservateur.
Τα τεστ ζητούν από ομάδα ανθρώπων να αξιολογήσουν το κάλλος των μελών άλλης ομάδας, την οποία βλέπουν σε φωτογραφία. Οι όμορφοι μαθητές στις φωτογραφίες αυτές εξασφαλίζουν συνήθως καλύτερους βαθμούς στο σχολείο από τους άσχημους συμμαθητές τους. Οι όμορφοι μαθητές τιμωρούνται επίσης πολύ σπανιότερα απ’ ό,τι οι υπόλοιποι.
Στον επαγγελματικό χώρο, οι άσχημοι άνθρωποι προσλαμβάνονται σπανιότερα από ό,τι όμορφοι με ανάλογα προσόντα, ενώ οι σταδιοδρομίες τους είναι λιγότερο λαμπρές και τα ποσοστά απολύσεών τους κατά πολύ υψηλότερα. Επιστημονικές μελέτες έδειξαν ότι όμορφοι υποψήφιοι για πρόσληψη μπορούν να γίνουν αντικείμενο προτίμησης έναντι άσχημων υποψηφίων με περισσότερα προσόντα.
Σε ό,τι αφορά τον έρωτα και τον γάμο, οι κοινωνιολόγοι, ακολουθώντας τον Πιερ Μπουρντιέ στο βιβλίο του «H Διάκριση», εκτιμούν ότι η ομορφιά της γυναίκας μπορεί να παρομοιασθεί με κεφάλαιο μεγάλης αξίας στη γαμήλια αγορά. H όμορφη βοσκοπούλα είναι εκείνη που παντρεύεται τελικά τον πρίγκιπα των ονείρων της. Οχι μόνο πριμοδοτούμε την ομορφιά, αλλά ποινολογούμε την ασκήμια. H εμφάνιση είναι κεφάλαιο που κληρονομείται από γενιά σε γενιά.