Τι σχέση έχει ένα χτυπημένο δάκτυλο ποδιού ή ένα τρυπημένο από αγκίθα δάκτυλο με τον κίνδυνο που διατρέχετε να αναπτύξετε Αλτσχάιμερ, να πάθετε καρδιακή προσβολή ή να υποκύψετε σε καρκίνο του παχέος εντέρου; Καθώς οι επιστήμονες ερευνούν βαθύτερα για τα θεμελιώδη αίτια αυτών και άλλων ασθενειών, αρχίζουν να διαπιστώνουν την ύπαρξη σχέσεων με ένα παλαιό αμυντικό μηχανισμό του ανοσοποιητικού συστήματος που ονομάζεται φλεγμονή – την ίδια βιολογική διεργασία, η οποία επιφέρει το κοκκίνισμα του ιστού γύρω από μια αγκίθα στο δάκτυλο και προκαλεί πρήξιμο σε τραυματισμένο δάκτυλο του ποδιού. Εάν έχουν δίκιο -τα ενδεικτικά στοιχεία αρχίζουν να φαίνονται βάσιμα- ίσως μεταβληθεί ριζικά η αντίληψη των γιατρών για τα αίτια των ασθενειών μας. Είναι επίσης δυνατόν να φέρει πολλά κέρδη στις φαρμακευτικές εταιρείες που διερευνούν νέους τρόπους για να μας γιατρεύουν.
Στις περισσότερες περιπτώσεις, η φλεγμονή λειτουργεί σαν σωσίβιο που επιτρέπει την απόκρουση διάφορων βακτηρίων, ιών και παρασίτων που προκαλούν ασθένειες. Τη στιγμή που οποιοδήποτε από αυτά τα δυνάμει θανατηφόρα μικρόβια, εισέλθει στο σώμα, η φλεγμονή οργανώνει αμυντική προσβολή εναντίον του και κατά οποιουδήποτε μολυσμένου ιστού. Επειτα η διεργασία αυτή οδηγείται ταχέως σε ύφεση και αρχίζει η ίαση. Μερικές φορές όμως η όλη πυρετώδης πορεία δεν σταματάει. Μερικές φορές το πρόβλημα υπάρχει σε κάποια γενετική προδιάθεση, άλλες φορές κάτι άλλο -όπως το κάπνισμα ή η υψηλή πίεση του αίματος- που βοηθάει τη συνέχιση της διεργασίας. Τότε η φλεγμονή γίνεται χρόνια αντί να είναι μεταβατική. Οταν συμβεί αυτό, ο οργανισμός στρέφεται κατά του εαυτού του -όπως ένα επιπόλαιο παιδί, το οποίο δεν μπορεί να αποφύγει να πιάσει μια καυτή σχάρα- με συνέπειες, οι οποίες φαίνονται ότι υποθάλπονται από διαφόρων ειδών ασθένειες.
Χρόνια φλεγμονή
Ξαφνικά, η φλεγμονή έχει γίνει ένας από τους πιο ενδιαφέροντες τομείς της ιατρικής έρευνας. Δεν περνάει εβδομάδα χωρίς τη δημοσίευση μιας ακόμη μελέτης που ανακαλύπτει κάποιο νέο τρόπο, με τον οποίο χρόνια φλεγμονή προκαλεί βλάβη στον οργανισμό. Αποσταθεροποιεί τις αποθέσεις χοληστερόλης στις στεφανιαίες αρτηρίες, οδηγώντας σε καρδιακές προσβολές και ίσως ακόμη σε εγκεφαλικά επεισόδια. Καταστρέφει νευρικά κύτταρα στο μυαλά θυμάτων της Αλτσχάιμερ. Μπορεί επίσης να βοηθάει την ανάπτυξη ανώμαλων κυττάρων και να διευκολύνει τον μετασχηματισμό τους σε καρκίνους. Με άλλα λόγια, η χρόνια φλεγμονή ίσως είναι η ατμομηχανή, η οποία κινεί πολλές από τις πιο φοβερές ασθένειες της μέσης και προχωρημένης ηλικίας. Αυτή η αντίληψη είναι τόσο περίεργη, επειδή υποδηλώνει ένα νέο και πιθανώς πολύ απλούστερο τρόπο για την καταπολέμηση ασθενειών. Αντί για διάφορες θεραπευτικές αγωγές π.χ. για καρδιοπάθεια, Αλτσχάιμερ και καρκίνο του παχέος εντέρου, ίσως ένα μόνο φάρμακο περιορισμού της φλεγμονής θα μπορεί να αντιμετωπίσει και τις τρεις ασθένειες.
Θύματα της εξέλιξης
Η χρόνια φλεγμονή σαγηνεύει επίσης τους επιστήμονες, επειδή δείχνει ότι οι οργανισμοί μας έχουν πιθανώς γίνει από εξελικτικής απόψεως θύματα των επιτυχιών τους. «Εξελιχθήκαμε ως είδος εξαιτίας της ικανότητάς μας να καταπολεμάμε μικροβιακούς εισβολείς», λέει ο Peter Libby επικεφαλής της καρδιαγγειακής ιατρικής στο νοσοκομείο Brigham και Γυναικών στη Βοστώνη. «Οι στρατηγικές που χρησιμοποιούσαν οι οργανισμοί μας για να επιβιώσουν ήταν σημαντικοί όταν δεν είχαμε εργοστάσια για τον καθαρισμό του νερού, όταν δεν είχαμε υπονόμους για να μας προστατέψουν».
Τώρα, όμως, που ζούμε περισσότερο, αυτές οι ίδιες στρατηγικές για τις φλεγμονές είναι πιθανότερο να ξεφύγουν από τον έλεγχό μας. Επιδεινώνοντας το πρόβλημα φαίνεται ότι πολλά από τα χαρακτηριστικά του δυτικού τρόπου ζωής -όπως διατροφή πλούσια σε υδατάνθρακες και κορεσμένες λιπαρές ύλες χωρίς ή με περιορισμένη σωματική άσκηση- διευκολύνουν το σώμα μας να αναπτύξει φλεγμονές.
Αντιφλεγμονώδη φάρμακα
Τουλάχιστον αυτή είναι η θεωρία. Προς το παρόν τα περισσότερα διαθέσιμα στοιχεία αποτελούν ενδείξεις. (Μερικοί ερευνητές πιστεύουν ότι οι χρόνιες φλεγμονές σε μερικές περιπτώσεις είναι ίσως ευεργετικές). Αλλά αυτό δεν εμπόδισε τους γιατρούς να δοκιμάζουν τα αντιφλεγμονώδη διαθέσιμα φάρμακα για να διαπιστώσουν, εάν αυτά εισφέρουν ευρύτερα οφέλη. Αυτά που διαπίστωσαν είναι ενθαρρυντικά:
-Το 2000 ερευνητές συμπέραναν ότι ασθενείς οι οποίοι παίρνουν Celebrex, ένα φάρμακο της εταιρείας Pfizer, που χορηγείται με συνταγή γιατρού, το οποίο αρχικώς σχεδιάστηκε για την αντιμετώπιση φλεγμονών αρθρίτιδος, έχουν μικρότερη πιθανότητα να αναπτύξουν πολύποδες στο έντερο -ανώμαλα αναπτύγματα κυττάρων που μπορούν να μετατραπούν σε καρκινικά. Τώρα δεκάδες κλινικές μελέτες του Celebrex, δοκιμάζουν, μεταξύ άλλων, κατά πόσον το φάρμακο αυτό μπορεί να παρεμποδίσει τον καρκίνο του μαστού, να καθυστερήσει την απώλεια μνήμης ή να επιβραδύνει την πρόοδο της καταστροφικής νευροεκφυλιστικής ανωμαλίας, η οποία είναι γνωστή σαν η ασθένεια του Lou Gehrig.
-Καθώς οι καρδιολόγοι αποκτούν περισσότερη εμπειρία στην συνταγογράφηση στατινών, που περιορίζουν τη χοληστερόλη, ανακαλύπτουν ότι τα φάρμακα αυτά είναι περισσότερο αποτελεσματικά στην παρεμπόδιση καρδιακών προσβολών από όσο αναμενόταν. H κατάληξη είναι ότι οι στατίνες δεν μειώνουν μόνο τα επίπεδα της χοληστερόλης, αλλά περιορίζουν επίσης τις φλεγμονές. Τώρα οι στατίνες δοκιμάζονται για τις αντιφλεγμονώδεις επιδράσεις τους στη νόσο του Αλτσχάιμερ και στη δρεπανοκυτταρική αναιμία.
– H βιοτεχνολογική ισλανδική εταιρεία DeCode Genetics ανήγγειλε πρόσφατα ότι αρχίζει μελέτη-πιλότο για να δοκιμάσει κατά πόσον ένα αντιφλεγμονώδες φάρμακο, το οποίον αναπτύχθηκε για να χρησιμοποιηθεί στην αντιμετώπιση του άσθματος μπορεί να παρεμποδίσει καρδιακές προσβολές.
Β Φυσικά, ο παππούς όλων των αντιφλεγμονωδών φαρμάκων είναι η ασπιρίνη και εκατομμύρια Αμερικανοί και άτομα άλλων εθνικοτήτων την παίρνουν για να εμποδίσουν καρδιακές προσβολές. Ωστόσο, συσσωρεύονται στοιχεία, τα οποία δείχνουν ότι αυτή μπορεί ίσως να καταπολεμήσει επίσης τον καρκίνο του παχέος εντέρου, καθώς επίσης την Αλτσχάιμερ με περιορισμό των φλεγμονών του πεπτικού συστήματος και του μυαλού.
Η νέα αυτή θεώρηση των φλεγμονών αλλάζει τους τρόπους με τους οποίους οι επιστήμονες ερευνούν. «Σχεδόν το σύνολο των προσπαθειών μας εστιάζεται τώρα στις φλεγμονές και στον καρκίνο», λέει ο δρ Robert Tepper πρόεδρος της φαρμακευτικής εταιρείας Millennium Pharmacenticals. Ενώ προ ολίγων ετών ουδείς μελετούσε τις φλεγμονές, τώρα ο τομέας αυτός είναι έτοιμος να εκραγεί σύμφωνα με τον ειδικό δρα Paul Ridker.
Για την καλύτερη κατανόηση του ενδιαφέροντος για τις φλεγμονές, βοηθάει να γνωρίζουμε ολίγα για τη θεμελιώδη άνοσο αντίδραση, μια σειρά γεγονότων, τα οποία προκαλούνται κάθε φορά που το σώμα υφίσταται τραύμα ή βλάβη. Αμέσως μετά την απόσπαση μιας παρωνυχίδας, για παράδειγμα, ειδικά κύτταρα-φρουροί που υπάρχουν σε όλο το σώμα ειδοποιούν το ανοσοποιητικό σύστημα για την τυχόν παρουσία βακτηρίων στη θέση του τραύματος. Μερικά από αυτά τα κύτταρα, ονομαζόμενα ιστιοκύτταρα, εκκρίνουν μια ουσία, την ισταμίνη που προκαλεί τη διαρροή πλάσματος του αίματος από γειτονικά τριχοειδή αγγεία, η οποία επιβραδύνει τα εισβάλλοντα βακτήρια και ετοιμάζει τον δρόμο για συγκέντρωση άλλων απομακρυσμένων αμυντικών ανόσο-παραγόντων στη μάχη. Παραλλήλως, άλλου είδους φρουροί, μακροφάγοι, αντεπιτίθενται, εκκρίνουν περισσότερες ουσίες, κυτοκίνες, οι οποίες καλούν για ενισχύσεις. Ταχέως, κατά κύματα, ανόσο κύτταρα πλημμυρίζουν το σκηνικό, καταστρέφοντας παθογόνους μικροοργανισμούς αλλά και ιστούς που έχουν πάθει βλάβες.
Οι γιατροί ονομάζουν αυτήν τη γενικευμένη αντίδραση σε πρακτικώς κάθε είδους προσβολή του οργανισμού έμφυτη ανοσία. Ακόμη και οι οργανισμοί πρωτόγονων ζώων, όπως ο αστερίας, αμύνονται με αυτόν τον τρόπο. Οργανισμοί όμως υψηλότερου επιπέδου έχουν αναπτύξει αμυντικό σύστημα μεγαλύτερης ακρίβειας στόχευσης, το οποίο βοηθάει την κατεύθυνση και ενίσχυση της ενδογενούς αντίδρασης και παράγει εξειδικευμένα αντισώματα, για την καταπολέμηση συγκεκριμένων ειδών βακτηρίων και ιών. Αυτή η ονομαζόμενη ανοσία εξ εμπειρίας του οργανισμού, επιτρέπει στις φαρμακευτικές εταιρείες να αναπτύσσουν εμβόλια κατά των ασθενειών, όπως η ανεμοβλογιά και η γρίπη. Οι γενικής φύσεως και οι εξ εμπειρίας ανοσολογικές άμυνες λειτουργούν αλληλοενισχυόμενες και πολεμούν μέχρις ότου καταστρέψουν τους εισβάλλοντες μικροοργανισμούς. Τελικώς, εκκρίνουν ένα τελικό κύμα κυτοκινών, οπότε η φλεγμονογενής διεργασία οδηγείται σε ύφεση και αρχίζει η ίαση.
Προβλήματα εμφανίζονται όταν για κάποιους λόγους η φλεγμονογενής διεργασία επιμένει και γίνεται χρόνια.
Στις χρόνιες παθήσεις
Οι τελικές επιδράσεις διαφέρουν και εξαρτώνται πολύ από το μέρος του οργανισμού, στο οποίο επιμένει η ανεξέλεγκτη ανοσο-αντίδραση. Μεταξύ των πρώτων που αναγνώρισαν τις ευρύτερες συνέπειες ήταν οι καρδιολόγοι, οι οποίοι παρατήρησαν ότι οι φλεγμονές φαίνεται να παίζουν σημαντικό ρόλο στις καρδιολογικές παθήσεις.
Οπου και αν στραφούν οι γιατροί βρίσκουν ενδείξεις ότι οι φλεγμονές παίζουν μεγαλύτερο ρόλο στις χρόνιες παθήσεις από όσο πίστευαν, για παράδειγμα, στον καρκίνο, στην Αλτσχάιμερ στις αυτοάνοσες παθήσεις (ρευματοειδής αρθρίτιδα, λύκο, σκλήρυνση κατά πλάκας και άλλες), άσθμα. Ερευνητές πέραν της ασπιρίνης και άλλων πολυδραστικών φαρμάκων κατά των φλεγμονών μελετούν και πειραματικά φάρμακα.
Ωστόσο, απαιτείται περισσότερη βασική έρευνα για τη φύση των φλεγμονών, πριν γίνει εφικτός ο περιορισμός των βλαβών από χρόνιες παθήσεις.
Στο μεταξύ η απώλεια βάρους κάνει τα λιποκύτταρα να παράγουν λιγότερες κυτοκίνες, επίσης η συστηματική εκγύμναση 30 λεπτά ημερησίως σχεδόν καθημερινά. O καθαρισμός των δοντιών βοηθάει. Φρούτα και λαχανικά και ψάρια αχρηστεύουν τις βλαβερές ελεύθερες ρίζες. Δραστηριοποιηθείτε σωματικά και τρώτε υγιεινά.
Νέα θεώρηση του διαβήτη
Πριν ο δρ Frederick Banting και οι συνεργάτες του στο Πανεπιστήμιο του Toronto απομονώσουν την ινσουλίνη, στα 1920, οι γιατροί προσπαθούσαν να θεραπεύσουν τον διαβήτη με μεγάλες δόσεις σαλικυλικών, ομάδα ουσιών σαν την ασπιρίνη. Αυτά μείωναν το σάκχαρο, αλλά με σοβαρές παρενέργειες συμπεριλαμβανομένων συνεχών κουδουνισμάτων στα αυτιά, πονοκεφάλων και ζάλης. Σήμερα οι θεραπευτικές αγωγές για τον διαβήτη είναι σημαντικά ασφαλέστερες. Αλλά ερευνητές στα λίγα τελευταία χρόνια επανεξετάζουν την προσέγγιση με σαλικυλικά για νέα στοιχεία για το πώς αναπτύσσεται ο διαβήτης.
Αυτό που ανακάλυψαν είναι αλληλεπιδράσεις μεταξύ φλεγμονής, ινσουλίνης και λίπους -στη διατροφή ή σε μεγάλες πτυχές κάτω από το δέρμα. (Στην πραγματικότητα τα λιπούχα κύτταρα συμπεριφέρονται σχεδόν παρομοίως προς τα ανοσοκύτταρα εκλύοντας φλεγμονογενείς κυτοκίνες, ιδιαιτέρως καθώς κερδίζετε βάρος.) Το πού υπεισέρχεται η φλεγμονή σε αυτό το σενάριο -είτε ως αίτιο ή ως αποτέλεσμα- παραμένει ασαφές. Ωστόσο, η περίπτωση για κεντρικό ρόλο της ισχυροποιείται. O δρ Steve Shoelsoερευνητής στο Κέντρο Διαβήτη Josliστη Βοστώνη παρήγε ποικιλία ποντικιών, των οποίων τα λιποκύτταρα είναι υπερβεβαρημένα εργοστάσια φλεγμονής. Τα ποντίκια γίνονται λιγότερο αποτελεσματικά στη χρησιμοποίηση ινσουλίνης και αναπτύσσουν διαβήτη. O Shoelsoλέει: «Μπορούμε να αναπαράγουμε ολόκληρο το σύνδρομο προκαλώντας φλεγμονή». Αυτό υποδηλώνει ότι παρέμβαση στη φλεγμονογόνο διεργασία στον κατάλληλο χρόνο θα μπορούσε να αναστρέψει μερικές από τις συνέπειες του διαβήτη. Μερικά από τα φάρμακα που χρησιμοποιούνται ήδη για την αντιμετώπιση της πάθησης, όπως το μετφορμίν (metformin) ίσως λειτουργούν, διότι επίσης εμποδίζουν τη φλεγμονογενή αντίδραση. Επιπροσθέτως, προκαταρκτική έρευνα υποδηλώνει ότι υψηλά επίπεδα CRP ίσως δείχνουν μεγαλύτερο κίνδυνο για διαβήτη. Αλλά είναι πολύ νωρίς να πούμε κατά πόσον η μείωση της CRP θα μπορέσει να κρατήσει τον διαβήτη υπό έλεγχο.
Μήπως υπάρχει… φωτιά στην καρδιά σας;
Οχι πολύ παλιά, οι περισσότεροι γιατροί πίστευαν ότι οι καρδιακές προσβολές οφείλονταν σε υδραυλικό πρόβλημα, λόγω χοληστερολούχων αποθέσεων -κυρίως από LDL ή «κακή» χοληστερόλη και άλλα λιπίδια- στις στεφανιαίες αρτηρίες, τις οποίες στενεύουν και μειώνουν την παροχή του αίματος σε ζωτικό μέρος της καρδιάς ατόμων με υψηλή LDL χοληστερόλη.
Υπάρχει όμως πρόβλημα σ’ αυτήν την ερμηνεία. Οι μισές καρδιακές προσβολές συμβαίνουν σε άτομα με φυσιολογική χοληστερόλη. Επιπλέον, με απεικονιστικές τεχνικές διαπιστώθηκε ότι οι πιο επικίνδυνες πλάκες δεν είναι κατ’ ανάγκην ογκώδεις. Κάτι που δεν είχε διαλευκανθεί προκαλούσε τη διάρρηξη των αποθέσεων, διεγείροντας τη δημιουργία πολλών θρόμβων που διέκοπταν τη στεφανιαία παροχή αίματος.
Το 1990 ο Ridker πείστηκε ότι κάποιο είδος φλεγμονογενούς αντίδρασης ήταν υπεύθυνο για τη διάρρηξη των αποθέσεων. Χρειαζόταν ένα απλό τεστ αίματος σαν δείκτης -μέτρο- χρόνιας φλεγμονής. Κατέληξε στη C δραστική πρωτεΐνη (Creactive protein, CRP) ένα μόριο που παράγεται από το ήπαρ στην περίπτωση ύπαρξης μηνύματος από φλεγμονή. Κατά μια οξείας μορφής βακτηριακή λοίμωξη το επίπεδο της CRP αυξάνεται ταχέως από 10 mg/L σε 1.000 mg/L ή περισσότερο. Αλλά ο Ridker ενδιαφέρθηκε περισσότερο για τα χαμηλά επίπεδα της CRP -μικρότερα από 10 mg/L- τα οποία βρήκε σε άτομα, κατά τα άλλα υγιή, τα οποία έδειχναν ελαφρώς αυξημένη φλεγμονή. Στην πραγματικότητα η διαφορά μεταξύ της φυσιολογικής και της αυξημένης CRP είναι τόσο μικρή, ώστε πρέπει να μετρηθεί από μια ειδικώς σχεδιασμένη δοκιμασία που ονομάζεται δοκιμασία CRP υψηλής ευαισθησίας. Το 1997 ο Ridker και οι συνεργάτες του απέδειξαν ότι υγιείς μεσήλικες άνδρες με τα υψηλότερα επίπεδα CRP είχαν τρεις φορές μεγαλύτερη πιθανότητα να πάθουν καρδιακή προσβολή τα επόμενα έξι χρόνια από αυτούς με τα χαμηλότερα επίπεδα CRP. Τελικώς φλεγμονολόγοι προσδιόρισαν ότι αυτοί που έχουν CRP 3,0 mg/L ή περισσότερη έχουν τριπλάσιο κίνδυνο για καρδιακή προσβολή. O κίνδυνος φαίνεται να είναι μεγαλύτερος στις γυναίκες. Αντιθέτως, άτομα με πολύ μικρές τιμές CRP, μικρότερες από 0,5 mg/L σπανίως παθαίνουν καρδιακές προσβολές.
Οι γιατροί δεν ξέρουν ακόμα μετά βεβαιότητος πώς η φλεγμονή προκαλεί τη διάρρηξη της πλάκας. Εχουν,όμως, μια θεωρία. Καθώς αυξάνεται η LDL χοληστερόλη στο αίμα υποθέτουν ότι ένα μέρος από αυτήν εισδύει στο εσωτερικό επίστρωμα των στεφανιαίων αρτηριών και παραμένει εκεί. Οι μακροφάγοι ειδοποιούμενοι για την ύπαρξη ξένου σώματος προσέρχονται για να καθαρίσουν τη χοληστερόλη. Εάν για κάποιο λόγο, τα μηνύματα κυτοκινών αρχίζουν να αυξάνουν τη φλεγμονογενή διεργασία αντί να τη μειώνουν, τότε η πλάκα αποσταθεροποιείται. Δεν πρόκειται για αντικατάσταση της χοληστερόλης ως παράγοντα κινδύνου. Οι αποθέσεις χοληστερόλης, η υψηλή πίεση του αίματος, το κάπνισμα – όλα αυτά συμβάλλουν στην ανάπτυξη των πλακών, κατά τον Ridker. Αυτό το οποίο φαίνεται ότι συνεισφέρει η φλεγμονή είναι η τάση των πλακών να διαρραγούν και να προκαλέσουν καρδιακή προσβολή. Εάν υπάρχει μόνο φλεγμονή χωρίς υποκρυπτόμενη καρδιοπάθεια, τότε δεν υπάρχει πρόβλημα. Σε αυτό το σημείο οι καρδιολόγοι δεν είναι έτοιμοι ακόμα να συστήσουν τον έλεγχο του γενικού πληθυσμού για τα επίπεδα ενδεχόμενης φλεγμονής. Συμφωνούν όμως ότι πρέπει να μετριέται η CRP σε άτομα με μετρίως αυξημένο κίνδυνο ανάπτυξης καρδιοπάθειας. Τουλάχιστον, η υψηλή CRP θα βαρύνει στην πλάστιγγα υπέρ περισσότερο επιθετικών θεραπευτικών αγωγών με ασπιρίνη και στατίνες που είναι ήδη γνωστό ότι λειτουργούν.