Πόσο σημαντικό ρόλο παίζει, στ’ αλήθεια, η ανισότητα; Οι φτωχοί διαθέτουν σήμερα πολυτέλειες αδιανόητες στους παππούδες τους – τηλεοράσεις, τηλέφωνα και πλυντήρια. Γιατί λοιπόν να τους βλάπτει που σε κάποια αθέατη στρατόσφαιρα οι χρυσοκάνθαροι κλεπτοκράτες των εταιρικών συμβουλίων προσθέτουν κάθε μέρα στους λογαριασμούς τους ιλιγγιώδη χρηματικά ποσά; Ποιος στ’ αλήθεια δίνει σημασία στο χάσμα που όλο μεγαλώνει;
Λογικό ερώτημα, που κεντρίζει και την Αριστερά. H ισότητα είναι εκτός μόδας. H κοινωνική δικαιοσύνη, με κυβέρνηση Εργατικών στη Βρετανία, ισοδυναμεί με την προσπάθεια να ανασυρθούν οι πλέον ενδεείς πάνω από το «όριο της φτώχειας» και να βελτιωθούν οι όροι ζωής των παιδιών στα χαμηλότερα στρώματα. O Τόνι Μπλερ είπε πρόσφατα ότι δεν τον ενδιαφέρει ο πλούτος, μόνο η κατάργηση της φτώχειας. Οταν επικρίνεις την ανισότητα θεωρείσαι ότι σε παρακινεί ο φθόνος. Ισότητα ευκαιριών, ναι, αλλά ισότητα χάριν της ισότητας, γιατί;
Να, λοιπόν, η απάντηση. O Ρίτσαρντ Ουίλκινσον είναι καθηγητής κοινωνικής επιδημιολογίας και ειδικός στη δημόσια υγεία. Από αυτή την πλεονεκτική σκοπιά βλέπει τον κόσμο με κριτήριο τη σωματική και ψυχολογική του ευημερία, εξετάζοντας πληθώρα στατιστικών στοιχείων μέσα από τον κοινωνιολογικό φακό. Για την τεκμηρίωση του βιβλίου του «Οι συνέπειες της ανισότητας: Πώς μπορούν να γίνουν υγιέστερες οι άρρωστες κοινωνίες» (εκδ. Routledge), έχει συγκεντρώσει ένα βουνό αποδεικτικών στοιχείων από όλο τον κόσμο που δείχνουν τη ζημιά που κάνει η ακραία ανισότητα. Οσο πλούσια κι αν είναι μια χώρα, θα είναι περισσότερο δυσλειτουργική, βίαιη, άρρωστη και θλιμμένη, στον βαθμό που μεγαλώνει το χάσμα μεταξύ των κοινωνικών τάξεων. Φτωχότερες χώρες με δικαιότερη κατανομή του πλούτου είναι υγιέστερες και ευτυχέστερες από τα πλουσιότερα αλλά με μεγαλύτερες ανισότητες έθνη.
Ανισότητα και μακροβιότητα
Επανειλημμένες έρευνες έχουν δείξει ότι το προσδόκιμο ζωής στις ανεπτυγμένες χώρες συνδέεται άμεσα με το επίπεδο εισοδηματικής ανισότητας. Ετσι, η Ελλάδα, με το μισό κατά κεφαλήν ΑΕΠ, έχει μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής από τις ΗΠΑ, την πλουσιότερη αλλά με τις μεγαλύτερες ανισότητες χώρα, η οποία έχει το χαμηλότερο μέσον όρο ζωής στον ανεπτυγμένο κόσμο. Οι κάτοικοι του Χάρλεμ ζουν λιγότερα χρόνια, κατά μέσον όρο, από τους κατοίκους του Μπανγκλαντές. Αν αφαιρέσεις τη βία και τα ναρκωτικά, ο κύριος λόγος είναι τα καρδιακά νοσήματα. Φταίει η κακή διατροφή; Οχι, λέει ο Ουίλκινσον, φταίει κυρίως το άγχος, το άγχος που σε κυριεύει όταν ζεις στον πάτο της κοινωνικής κλίμακας, η στενοχώρια που προκαλεί η έλλειψη σεβασμού και εκτίμησης. H κακή διατροφή βλάπτει λιγότερο από την κατάθλιψη.
Το βιβλίο έχει αναφορές σε πλήθος έρευνες αυτού του τύπου: σε τεστ που έγιναν διαπιστώθηκε ότι πίθηκοι που έχουν υποδεέστερη θέση μέσα στην ομάδα τους εκκρίνουν μεγάλες ποσότητες κορτιζόλης, της ορμόνης του στρες, κάτι που οδηγεί σε αρτηριοσκλήρωση. Οταν οι «υψηλόβαθμοι» πίθηκοι τοποθετήθηκαν όλοι μαζί σε διαφορετικό χώρο από τους «χαμηλόβαθμους», οι ιεραρχίες άλλαξαν. Μερικοί από τους πρώην «ηγέτες» έπεσαν σε υποδεέστερη θέση και ανέπτυξαν τα ίδια σωματικά συμπτώματα, ανάμεσά τους αύξηση κατά το πενταπλάσιο της αρτηριοσκλήρωσης μέσα σε λιγότερο από δύο χρόνια. Εν τω μεταξύ, σε μερικούς από τους υποδεέστερους που βρέθηκαν τώρα σε ηγετική θέση παρατηρήθηκε πτώση της ορμόνης του στρες.
Το ίδιο συμβαίνει και στους ανθρώπους, λέει ο Ουίλκινσον. H κοινωνική θέση και ο σεβασμός μετράνε περισσότερο από οτιδήποτε και η ψυχολογική βλάβη που προξενείται από το να είναι κανείς στον πάτο της κοινωνικής κλίμακας είναι τεράστια. Από έρευνα που έγινε σε δημοσίους υπαλλήλους στη Βρετανία διαπιστώθηκε ότι στο κατώτερο υπαλληλικό προσωπικό υπήρχαν τριπλάσια περιστατικά θανάτου μέσα σε ένα χρόνο απ’ ό,τι στα ανώτερα κλιμάκια. Αν ένα κτίριο διαπιστωνόταν ότι προκαλεί θανάσιμες βλάβες στους εργαζομένους θα εκκενωνόταν πάραυτα. Ωστόσο, το κοινωνικό περιβάλλον μπορεί να έχει εξίσου δραματικές συνέπειες με τον αμίαντο.
Τα ποσοστά ανθρωποκτονιών (και άλλων εγκλημάτων) έχουν σχέση με το επίπεδο ανισότητας μιας χώρας και όχι με τον συνολικό πλούτο της. Οι δικαιότερες χώρες έχουν τα υψηλότερα επίπεδα κοινωνικής εμπιστοσύνης και αλληλοσεβασμού. Οι αμερικανικές πολιτείες που έχουν πιο ίση κατανομή εισοδήματος διαθέτουν επίσης κοινωνική εμπιστοσύνη: στο Νιου Χαμσάιρ, την πολιτεία με τις μικρότερες διαφορές στην κατανομή του εισοδήματος, οι κάτοικοι διαφωνούν περισσότερο παρά οπουδήποτε αλλού, σε σχετικές δημοσκοπήσεις, με τη φράση «οι περισσότεροι άνθρωποι θα προσπαθούσαν να σε εκμεταλλευτούν αν είχαν την ευκαιρία».
Τοξικό περιβάλλον
Το μήνυμα του Ουίλκινσον είναι ότι το κοινωνικό περιβάλλον μπορεί να είναι πιο τοξικό από οποιαδήποτε ρυπογόνο ουσία. Το χαμηλό κοινωνικό στάτους και η έλλειψη ελέγχου πάνω στη ζωή μας είναι καταστρεπτικά για την ανθρώπινη υγεία και ευτυχία.
Το κάπνισμα ή η παχυσαρκία δεν είναι οι κυριότεροι κίνδυνοι για τη δημόσια υγεία που πρέπει να καταπολεμηθούν, αλλά η ίδια η κοινωνική αδικία. H βρεφική θνησιμότητα οφείλεται κατά κύριο λόγο στο μικρό βάρος των νεογέννητων, μια παράμετρο που η βρετανική κυβέρνηση έχει προσπαθήσει να βελτιώσει. Ομως, όπως τεκμηριώνει ο Ουίλκινσον, στις μέρες μας οι γεννήσεις πρόωρων λιποβαρών βρεφών δεν οφείλονται στην κακή διατροφή· άλλωστε, ακόμα και μια ελλιπής διατροφή, με τα βρετανικά κριτήρια, σπανίως μπορεί να βλάψει ένα έμβρυο. Το στρες στη διάρκεια της εγκυμοσύνης είναι αυτό που βλάπτει, τα υψηλά επίπεδα κορτιζόλης που επηρεάζουν αρνητικά το έμβρυο – και οι φτωχές μητέρες υφίστανται μεγαλύτερες ψυχολογικές πιέσεις και έχουν λιγότερη κοινωνική υποστήριξη.
Η φτώχεια στις ανεπτυγμένες χώρες δεν εκφράζεται με απόλυτους αριθμούς ούτε αφορά κάποια συγκεκριμένη ανάγκη. Εχει να κάνει με την αίσθηση σεβασμού, και ο σεβασμός για τους περισσότερους ανθρώπους μετριέται με το χρήμα. H χαμηλή αμοιβή λέει στον άνθρωπο ότι η δουλειά του και αυτός ο ίδιος αξίζουν λίγο. H φτώχεια είναι η χαμηλή θέση σε μια κλίμακα. Αν η σκάλα είναι πολύ απότομη, η οδύνη εκείνων που βρίσκονται χαμηλά μπορεί να μετρηθεί με σκληρές στατιστικές.
Τα όσα αναπτύσσονται στο βιβλίο αποδεικνύουν πράγματα που ήδη γνωρίζει ο κοινός νους. Τα παιδιά που δεν πληρώνουν για το σχολικό συσσίτιο, που δεν έχουν να πουν τίποτα για τις διακοπές τους γιατί δεν πήγαν, που δεν μπορούν να πληρώσουν για τις σχολικές εκδρομές, που ποτέ δεν ανταποδίδουν τις προσκλήσεις σε πάρτι, έχουν οδυνηρή επίγνωση της θέσης τους στην ιεραρχία από τις πρώτες μέρες του σχολείου. Οι ενήλικοι επίσης έχουν επίγνωση, καθώς κρυφοκοιτάνε τη λαμπερή ζωή των «προνομιούχων» στα τηλεοπτικά σόου. Απλώς το βιβλίο τεκμηριώνει με αριθμούς μια ψυχολογική αλήθεια: η ανισότητα είναι ο πραγματικός εχθρός.