H διαμάχη για τα σκίτσα του προφήτη Μωάμεθ στη δανική εφημερίδα Jyllands-Posten απέδειξε άραγε ότι η θεωρία περί σύγκρουσης των πολιτισμών του Σάμιουελ Χάντιγκτον ήταν ορθή; Οχι, γιατί οι πολιτισμοί δεν είναι παίκτες στη διεθνή πολιτική σκηνή, ούτε διεξάγουν πολέμους. Σε πολλές χώρες άνθρωποι διαφορετικών πολιτισμών συμβιώνουν ειρηνικά.
Ανέκαθεν η διεθνής πολιτική ήταν και είναι αντικείμενο των χωρών και των ηγετών τους. Αν όμως αυτοί ακολουθούν εσφαλμένες πολιτικές, ενδέχεται να δικαιώσουν τον Χάντιγκτον και την εσφαλμένη θεωρία του. H σύγκρουση μεταξύ πολιτισμών και θρησκειών θα πρέπει να αποφευχθεί. Το ζήτημα είναι με ποιον τρόπο.
1. Με την αποκλιμάκωση της έντασης μέσω του διαλόγου.
Ενδιαφέρονται όμως οι μουσουλμάνοι για σοβαρό διάλογο;
Είναι γεγονός ότι ανάλογος διάλογος λαμβάνει χώρα μεταξύ προσώπων, ομάδων και θρησκευτικών κοινοτήτων σε πολλες χώρες του κόσμου. O πρώην πρόεδρος του Ιράν, ο Μοχάμεντ Χαταμί, πρότεινε το 1998, στη Γενική Συνέλευση του OHE, να κηρυχθεί το 2001 «έτος διαλόγου των πολιτισμών». Τα φοβερά γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου, για τα οποία ούτε το Ιράκ ούτε το Ιράν ευθύνονταν, επιβεβαίωσαν με τραγικό τρόπο την ανάγκη μια τέτοιας πρωτοβουλίας. H συνεδρίαση της Γενικής Συνέλευσης του OHE στις 8-9 Νοεμβρίου 2001 ήταν αφιερωμένη στον διάλογο των πολιτισμών. Για λόγους ασφαλείας, όμως, δεν συμμετείχε κοινό. H κάλυψή της από τα μέσα ενημέρωσης ήταν ελάχιστη. Μπορούμε συνεπώς να αντιστρέψουμε το ερώτημα. Επιθυμεί όντως η Δύση έναν σοβαρό διάλογο με τους μουσουλμάνους;
2. Με το να προβεί η Δύση στην αυτοκριτική της.
Δεν θα πρέπει όμως και οι μουσουλμάνοι να κάνουν την αυτοκριτική τους;
Ολο και περισσότεροι μουσουλμάνοι σήμερα αναγνωρίζουν τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει ο μουσουλμανικός κόσμος και κάνουν την αυτοκριτική τους. Μετά τη δημοσίευση τριών εκθέσεων για την ανάπτυξη του αραβικού κόσμου, τις οποίες είχαν ζητήσει ο OHE και ο Αραβικός Σύνδεσμος και τις οποίες συνέταξαν 50 Αραβες ακαδημαϊκοί, κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι ο αραβικός κόσμος οδεύει στην κατεύθυνση της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής αλλαγής. H Δύση θα πρέπει να αναλογιστεί τη θέση της, αντί να δείχνει πάντα με το δάχτυλο το Ισλάμ.
3. Με το να περιορίσουμε την ένταση, αναγνωρίζοντας ότι οι λόγοι της κρίσης είναι βαθύτεροι.
Η οργισμένη αντίδραση, όμως, των μουσουλμάνων κατά των βλάσφημων σκίτσων ήταν οργανωμένη; Και επιπλέον, μήπως οι μουσουλμάνοι φονταμενταλιστές χρησιμοποιούν κάθε τρόπο για να υποδαυλίσουν τη λαϊκή οργή;
Είναι αλήθεια ότι για ορισμένες ακραίες ισλαμικές οργανώσεις και για συγκεκριμένες κυβερνήσεις, τα σκίτσα ήταν η απόδειξη για το πώς χλευάζει το Ισλάμ η ανήθικη και βίαιη Δύση. Τα σκίτσα είναι όπως οι φωτογραφίες από τις φυλακές του Αμπού Γκραΐμπ, στη Βαγδάτη -όπου τα ανθρώπινα δικαιώματα καταπατήθηκαν και οι μουσουλμάνοι ατιμάστηκαν-, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να οξυνθεί η λαϊκή κατακραυγή. Είναι όμως εξίσου αλήθεια ότι η λαϊκή οργή δεν θα είχε κορυφωθεί, αν η Δύση δεν είχε δημουργήσει τέτοιο κλίμα, ώστε μια σπίθα να είναι αρκετή για να εκδηλωθεί. Καθημερινά οι μουσουλμάνοι ανά τον κόσμο πληροφορούνται για την ωμή στρατιωτική βία στο Αφγανιστάν, στο Ιράκ, στην Παλαιστίνη και στην Τσετσενία.
4. Με το να στηρίζουμε την ελευθερία του Τύπου, στο πλαίσιο ενός υπεύθυνου Τύπου.
Θα πρέπει όμως να στηρίζουμε με οποιοδήποτε τίμημα την ελευθερία της έκφρασης και του Τύπου;
Χωρίς ελεύθερα μέσα ενημέρωσης δεν υπάρχει δημοκρατία. Δεν θα πρέπει, ωστόσο, να γίνεται κατάχρηση της ελευθερίας της έκφρασης σε περιπτώσεις που θίγεται το θρησκευτικό συναίσθημα και αναπαράγονται αρνητικά στερεότυπα – παλιότερα για τους εβραίους και σήμερα για τους μουσουλμάνους. H ελευθερία του Τύπου προϋποθέτει να τη χειρίζομαστε με υπευθυνότητα.
5. Με την επίλυση του παλαιστινιακού προβλήματος.
Δεν θα πρέπει όμως η Χαμάς να αναγνωρίζει στο Ισραήλ το δικαίωμα ύπαρξής του, να αποκηρύξει τη βία και να αποδεχθεί τις ισχύουσες διεθνείς συμφωνίες;
Από την πλευρά τους, οι Παλαιστίνιοι μπορούν να ζητήσουν να αποσυρθεί πρώτα το Ισραήλ από όλα τα κατεχόμενα εδάφη, σύμφωνα με το ψήφισμα 242 του OHE, ο ισραηλινός στρατός να πάψει τις επιθέσεις εναντίον τους και το Ισραήλ να συμμορφωθεί με όλα τα ψηφίσματα του OHE, τα οποία αγνοεί. Ακόμη πάντως και αν συμβούν όλα αυτά, η επί 50 έτη στήριξη των ΗΠΑ στο Ισραήλ καθιστά τους Παλαιστινίους, των οποίων η κατάσταση επιδεινώνεται, πολύ καχύποπτους για το αν η Ουάσιγκτον ενδιαφέρεται πράγματι για την ειρήνευση στην περιοχή. Το Μεσανατολικό δεν είναι κυρίως ένα πρόβλημα τρομοκρατίας αλλά μια εδαφική σύγκρουση. H αρχή έγινε με την αποχώρηση του Ισραήλ από τη Λωρίδα της Γάζας. Για την επίτευξη της ειρήνης θα πρέπει να γίνουν παραχωρήσεις και από τις δύο πλευρές. Σήμερα το Ισραήλ είναι με τη στήριξη των Αμερικανών η ισχυρότερη στρατιωτική δύναμη στη Μέση Ανατολή. H πλειοψηφία των Παλαιστινίων ψήφισαν τη Χαμάς επειδή ήσαν απογοητευμένοι από την έλλειψη αποτελεσματικότητας και τη διαφθορά στη Φατάχ, την αδιαλλαξία των Ισραλινών και τη στήριξη των ΗΠΑ στο Τελ Αβίβ. Είναι τραγικό σφάλμα να αντιμετωπίζουμε τη νέα παλαιστινιακή κυβέρνηση ως τρομοκρατική οργάνωση και να εξωθούμε τους Παλαιστινίους στην προτέρα δύσκολη κατάσταση, κρατώντας παράνομα τα εισοδήματα από φόρους και δασμούς, τα οποία τους ανήκουν.
6. Με το να ενισχύσουμε τις μεταρρυθμιστικές δυνάμεις στον μουσουλμανικό κόσμο.
Είναι όμως πράγματι απαράδεκτες οι επιθέσεις ακραίων ισλαμιστών εναντίον πολιτών και οι καταλήψεις ξένων πρεσβειών;
Πράγματι τέτοιου είδους βία είναι απαράδεκτη. Τόσο οι μουσουλμάνοι όσο και οι μη μουσουλμάνοι θα πρέπει να καταδικάζουν δηλώσεις όπως αυτές του Ιρανού προέδρου Αχμαντινετζάντ εναντίον του Ισραήλ. H συντριπτική πλειοψηφία όμως των Ιρανών ψήφισαν τον Αχμαντινετζάντ, επειδή απογοητεύτηκαν από το προηγούμενο καθεστώς των μουλάδων και με την ελπίδα ότι θα αντιμετωπίσει τη φτώχεια και την έλλειψη προοπτικής. Οι ΗΠΑ είχαν απορρίψει τον προηγούμενο πρόεδρο του Ιράν, τον Χαταμί, ως εκπρόσωπο μιας χώρας του «άξονα του κακού». Με αυτή τη στάση τους, οι Αμερικανοί λειτούργησαν υπέρ του ακραίου φονταμενταλιστή Αχμαντινετζάντ.
7. Με το να χρησιμοποιήσουμε τον προληπτικό διάλογο αντί του προληπτικού πολέμου.
Σε σχέση με τα σκίτσα του Μωάμεθ και τις φωτογραφίες των βασανιστηρίων στο Αμπού Γκραΐμπ, θα πρέπει εμείς οι Δυτικοί να διαδώσουμε αφ’ ενός τις αξίες της ελευθερίας, της δημοκρατίας και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και αφ’ ετέρου να τις ενισχύσουμε με τις αξίες της ανθρωπιάς, της αλληλεγγύης και της πίστης στη ζωή. Στο σύνολό τους, οι μουσουλμάνοι στις ΗΠΑ και την Ευρωπαϊκή Ενωση αντέδρασαν συγκρατημένα σε αυτά τα θλιβερά γεγονότα και προσπάθησαν να καλλιεργήσουν αυτή τη μετριοπαθή στάση και σε άλλες μουσουλμανικές χώρες. Θα ήθελα οι σχέσεις μεταξύ μουσουλμάνων και μη μουσουλμάνων να γίνουν βαθύτερες, ακόμη και αν αυτό σημαίνει να μοιραστούν αρνητικές εμπειρίες. Ενας τρόπος για να αποφύγουμε τη σύγκρουση των πολιτισμών είναι να δημιουργήσουμε διαθρησκειακά συμβούλια σε όσο περισσότερες πόλεις μπορούμε. Τέτοια συμβούλια, άλλωστε, λειτουργούν αποτελεσματικά επί σειράν ετών στη Βρετανία.
* Ο αιδεσιμώτατος Χανς Κουνγκ είναι σύμβουλος των Ηνωμένων Εθνών για θέματα θρησκείας και ηθικής. Του απαγορεύθηκε να διδάσκει θεολογία επί Πάππα Ιωάννη- Παύλου ΙΙ λόγω των «αιρετικών» απόψεών του.