ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ. Η Ευρώπη είναι μια μικρή ήπειρος γεμάτη από μικρές χώρες. Σταδιακά, το μέλλον της θα εξαρτάται από την ικανότητα αυτών των μικρών χωρών να θέτουν μεγάλους στόχους. Αυτό το διάστημα, την προεδρία της Ευρωπαϊκής Ενωσης έχει η Αυστρία (με πληθυσμό 8,2 εκατομμύρια)· θα ακολουθήσει η Φινλανδία (με 5,2 εκατ.), η Γερμανία (με 82 εκατ.), η Πορτογαλία (με 10,6 εκατ. ) και η Σλοβενία (με 2 εκατ.).
Τέσσερις μικρές έναντι μιας μεγάλης. Οσο η Ε.Ε. διευρύνεται στα Βαλκάνια, το ποσοστό των μικρών «ψαριών» θα αυξάνεται έναντι των μεγάλων. Μια από τις πιο παράλογες στιγμές στην πρόσφατη ευρωπαϊκή ιστορία ήταν το 1991, όταν ο Ζακ Πο έσπευσε να ενημερώσει τους Σλοβένους, που τότε επεδίωκαν την απόσχισή τους από τη Γιουγκοσλαβία του Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς, ότι οι μικρές χώρες δεν είχαν μέλλον στην Ευρώπη. Ο Πο ήταν υπουργός Εξωτερικών του Λουξεμβούργου (με πληθυσμό 475.000).
Σαν μεγάλη οικογένεια
Μπορεί να ειπωθούν πολλά για τους μικρούς. Οι μικρές χώρες γενικώς δεν αρχίζουν πολέμους. Συνήθως δεν έχουν την αλαζονεία των μεγάλων κρατών. Εκτός από μετριοπάθεια και οικειότητα, απολαμβάνουν συχνά υψηλά επίπεδα κοινωνικής αλληλεγγύης. Το κράτος είναι σαν μια διευρυμένη οικογένεια. Και ειδικότερα, στις ευνοϊκές συνθήκες της σύγχρονης Ευρώπης, μπορούν να τα πηγαίνουν καλά με τους πολίτες τους.
Επτά από τις δέκα μεγαλύτερες χώρες του κόσμου στην ανθρώπινη ανάπτυξη -ο συνδυασμός μέτρων υγείας, εκπαίδευσης και ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος κατά κεφαλήν- είναι μικρές ευρωπαϊκές χώρες: Νορβηγία, Ισλανδία, Λουξεμβούργο, Σουηδία, Ελβετία, Ιρλανδία, Βέλγιο. Μπορεί να βρίσκονται ανάμεσα στους ισχυρότερους οπαδούς της ευρωπαϊκής ενσωμάτωσης – αν και οι ευρωσκεπτικιστές θα επεσήμαιναν ότι τρεις από αυτές τις επτά δεν είναι μέλη της Ε.Ε.
Υπάρχουν επίσης μειονεκτήματα. Το κόστος διαχείρισης των μικρών χωρών μπορεί να είναι υψηλό. Ενα ακραίο παράδειγμα είναι η Βοσνία. Υπό τις βυζαντινού τύπου συνταγματικές ρυθμίσεις, δαπανά το 70% του προϋπολογισμού της για την πληρωμή των αξιωματούχων της. Υπάρχει επίσης υψηλό κόστος διαχείρισης για τη συνεργασία μεταξύ πολλών μικρών κρατών: δείτε τον προϋπολογισμό της Ε.Ε. για τη διερμηνεία.
Ζητείται γενναιότητα
Ο επαρχιωτισμός μπορεί να είναι η άλλη πλευρά της μετριοπάθειας. Στις διεθνείς σχέσεις, οι μικρές χώρες μπορεί να φοβούνται να αντιπαρατεθούν στους μεγάλους γείτονες, που συμπεριφέρονται άσχημα. Η «φινλανδοποίηση» είναι ένας τρόπος σκέψης, στον οποίο δεν θέλουμε να πέσει η Ε.Ε. όσον αφορά τις σχέσεις της με τη Ρωσία. Ωστόσο, πάλι, οι μεγάλες χώρες μπορεί επίσης να επιδιώκουν την ηρεμία, όταν έχουν να υπερασπισθούν ευαίσθητα συμφέροντα, όπως η Βρετανία στη δεκαετία του 1930, ή η Γερμανία με τη σημερινή εξάρτησή της από το ρωσικό αέριο, ενώ μικρές χώρες, όπως η Εσθονία -και η Φινλανδία στον χειμερινό της πόλεμο εναντίον της Σοβιετικής Ενωσης- μπορεί να είναι εξαιρετικά γενναίες. Εδώ στην Πορτογαλία, σκεφτόμουν τι θα μπορούσε να κάνει μικρές χώρες να σκέπτονται σαν μεγάλες. Ενα πλεονέκτημα είναι να έχουν μεγάλο παρελθόν. Αυτή η ξεχωριστή στιγμή στον 15ο αιώνα, όταν Πορτογάλοι θαλασσοπόροι, όπως ο Βάσκο ντα Γκάμα, ξεκίνησαν για άγνωστες θάλασσες, προκειμένου να ανακαλύψουν τον κόσμο, κληρονόμησε στην Πορτογαλία εξαιρετικούς θησαυρούς. Υπάρχει, για παράδειγμα, το Μοναστήρι του Ιερώνυμου, που χρηματοδοτήθηκε από τους πλούσιους της μακρινής Ανατολής: ένα λευκό, αστραφτερό θαύμα ασβεστόλιθου με τα μοναδικά λίθινα σκαλίσματά του, που απεικονίζουν ναυτικά σκοινιά, κόμπους και πλοία. Εδώ υπεγράφη η συνθήκη ένταξης της Πορτογαλίας στην Ε.Ε. πριν από μόλις 20 χρόνια. Η μνήμη μιας τέτοιας στιγμής μπορεί να εμπνέει ανά τους αιώνες. Ακόμη πιο σημαντικό, η περίοδος κατά την οποία η Πορτογαλία υπήρξε παγκόσμια δύναμη άφησε πίσω της περίπου 210 εκατ. ανθρώπους ανά την υφήλιο, οι οποίοι μιλούν πορτογαλικά (186 εκατ. από αυτούς στη Βραζιλία). Αυτό σημαίνει ότι είναι περισσότεροι απ’ όσους μιλούν γαλλικά ως πρώτη γλώσσα. Δίνει σ’ αυτήν τη χώρα, όπως και στην Ισπανία, τη Βρετανία και την Ιρλανδία, μια διαρκή υπερατλαντική προοπτική. Η Αυστρία, η σημερινή προεδρεύουσα της Ε.Ε., είναι μια ακόμη μικρή χώρα, το μεγάλο παρελθόν της οποίας προσφέρει μια ευρύτερη προοπτική, ειδικά όσον αφορά στην προσέγγισή της στα Βαλκάνια και την κεντρική Ευρώπη. Η φωνή του αυτοκράτορα Φερδινάνδου Ιωσήφ εξακολουθεί να ακούγεται στα συμβούλια της Ευρώπης. Αλλά δεν χρειάζεται να υπήρξες αποικιοκράτης· μπορείς να κληρονομήσεις την ευρύτητα των απόψεων και ως μέλος αποικίας. Αυτή είναι, τουλάχιστον δυνάμει, η περίπτωση της Βοσνίας, αυτό το σημείο σύγκρουσης χριστιανικών και μουσουλμανικών αυτοκρατοριών. Ανησυχούμε για τη θέση των μουσουλμάνων στην Ευρώπη, αλλά εκεί, στη Βοσνία, επί αιώνες μουσουλμάνοι έζησαν ως Ευρωπαίοι και Ευρωπαίοι έζησαν ως μουσουλμάνοι.
Αν οι μικρές χώρες πρόκειται να θέτουν μεγάλους στόχους, ένα απολύτως απαραίτητο πράγμα είναι ένα καλό εκπαιδευτικό σύστημα, που θα περιλαμβάνει σπουδές στο εξωτερικό. Η παιδεία πρέπει να αποζημιώνει για τη στενότητα του τοπικού ορίζοντα. Αν, ωστόσο, οι ελίτ τους αποκτήσουν αυτήν την παιδεία, μπορούν να έχουν μια πιο γενική ευρωπαϊκή -πολυεθνική και υπερεθνική- προσέγγιση απ’ ό,τι ένας Γάλλος, ένας Γερμανός ή ένας Αγγλος Ευρωπαίος μπορεί συνήθως να επιτύχει. Πάρτε το παράδειγμα του Πορτογάλου προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ζοζέ Μανουέλ Μπαρόζο. Ο Μπαρόζο έχει ένα εξαιρετικό ταλέντο: όταν μιλά αγγλικά, δεν μιλά μόνο αλλά και σκέπτεται σαν Αγγλος· όταν μιλά γαλλικά, δεν μιλά μόνο, αλλά και σκέπεται σαν Γάλλος. Αν τον ακούσεις να εναλλάσσεται ανάμεσα στις δύο γλώσσες, μπορεί να εκπλαγείς, καθώς έχεις την εντύπωση ότι αλλάζει εγκέφαλο. Αυτή η διανοητική δεξιοτεχνία είναι ένα τεράστιο προσόν για έναν πρόεδρο της Κομισιόν, κι ενδεχομένως μόνο κάποιος από μια μικρότερη χώρα θα μπορούσε να την αποκτήσει.
Δεν θέλω να μεγαλοποιήσω την υπόθεση. Υπάρχουν φανερά μειονεκτήματα για μια Ε.Ε. όλο και περισσότερων μικρών κρατών. Δεν χρειάζεται παρά να δει κάποιος το μέγεθος του τραπεζιού διάσκεψης των Ευρωπαίων ηγετών, στις Βρυξέλλες, για να διαπιστώσει ότι δεν μπορεί να έχει μια σωστή συζήτηση γύρω από αυτό. Αλλά είτε μας αρέσει είτε όχι, αυτή η μεγαλύτερη Ευρώπη των μικρών κρατών είναι γεγονός.
Η ομαδική προεδρία
Οποιες και αν είναι οι θεσμικές ρυθμίσεις, που θα αντικαταστήσουν τη συνταγματική συνθήκη του Βαλερί Ζισκάρ ντ’ Εστέν, όταν αυτή κηρυχθεί οριστικά νεκρή, το κλειδί για την επιτυχία τους θα είναι ο συνδυασμός των ισχυρών σημείων κι όχι η ενοποίηση των αδυναμιών των μεγάλων και των μικρών χωρών. Μια πρώτη προσπάθεια θα γίνει από τον επόμενο Ιανουάριο, όταν τρεις διαδοχικές προεδρεύουσες χώρες -Γερμανία, Πορτογαλία και Σλοβενία- θα σχηματίσουν για πρώτη φορά μια συνεχή «ομαδική» προεδρία. Μένει να δει κάποιος πώς θα λειτουργήσει κάτι τέτοιο στην πράξη, αλλά είναι καλό ότι αρχίζει με τη Γερμανία, μια μεγάλη χώρα, που έχει μια παράδοση εξωτερικής πολιτικής καλής συνεργασίας με τους μικρότερους γείτονες.
Μακροπρόθεσμα, η Ε.Ε. θα μπορέσει να προχωρήσει μόνο αν υπάρξει ένας στρατηγικός συνασπισμός προθύμων, που περιλαμβάνει τις σημαντικές μεγάλες χώρες και ορισμένες μικρές. Δεν πρόκειται να συμβεί το παραμικρό, αν δεν συμφωνήσουν σ’ αυτό οι μεγάλοι· κι αναλόγως τίποτα δεν πρόκειται να γίνει, αν το υποστηρίζουν μόνο οι μεγάλοι. Αυτή είναι η μεγάλη ευκαιρία για οποιαδήποτε μικρή χώρα είναι έτοιμη να σκεφθεί σαν μεγάλη.