«Γκερνίκα», μια προφητεία και ένα έργο τέχνης

«Γκερνίκα», μια προφητεία και ένα έργο τέχνης

6' 48" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Οταν βομβαρδίστηκε η Γκερνίκα, ο Πικάσο ήταν στο Παρίσι. Ομως, στις εφημερίδες η καταστροφική επίθεση της 26ης Απριλίου 1937, στη βασκική αυτή πόλη, καλύφθηκε εκτενέστατα. Την επομένη του βομβαρδισμού η «Ουμανιτέ», η πρωινή εφημερίδα που διάβαζε ο Πικάσο, έγραφε: «Χίλιες εμπρηστικές βόμβες εξαπέλυσαν τα βομβαρδιστικά του Χίτλερ και του Μουσολίνι». Το κείμενο συνόδευαν φωτογραφίες των απωλειών και απεικονίσεις της κατεστραμμένης πόλης.

Δημιουργία και ιστορία

Για τους Βάσκους ήταν επίθεση στην καρδιά του αρχαίου έθνους τους. Για τον κόσμο ήταν έγκλημα κατά της ανθρωπότητας. Ομως, με το πέρασμα του χρόνου το όνομα Γκερνίκα έφθασε να αναφέρεται πια όχι σε ένα τόπο, αλλά σε ένα έργο ζωγραφικής που φιλοτέχνησε αλλού κάποιος, μη έχοντας ιδιαίτερη σχέση με τον βασκικό πολιτισμό. Οι ίδιοι οι Βάσκοι άρχισαν να αποστασιοποιούνται από το έργο. Τα τελευταία χρόνια, όμως, καθώς ο πολιτισμός αυτός άρχισε να ανοίγεται στον κόσμο και ο κόσμος σε αυτόν, πολλοί Βάσκοι αναρωτιούνται γιατί ο πίνακας του Πικάσο πρέπει να βρίσκεται στη Μαδρίτη και γιατί ποτέ δεν πέρασε τα σύνορα για να αναρτηθεί στον τόπο όπου συντελέστηκε το έγκλημα. Και είναι και άλλοι πολλοί σε ολόκληρη την Ισπανία που θα ήθελαν να δουν το μεγάλο αυτό έργο να παρουσιάζεται στο Μπιλμπάο ή στην ίδια την Γκερνίκα. Οταν έγινε ο βομβαρδισμός, οι παραγγελίες είχαν ήδη δοθεί στον Πικάσο, αλλά και στον Χουάν Μιρό και τον Χούλιο Γκονζάλεθ, από την ισπανική δημοκρατική κυβέρνηση, για ένα έργο προορισμένο για το ισπανικό περίπτερο στη Διεθνή Εκθεση του Παρισιού, το 1937. O Πικάσο είχε ήδη πάει στον χώρο της έκθεσης και γνώριζε την έκταση που θα έπρεπε να καλύψει το έργο του. Είχε ολοκληρώσει δύο από τις έξι σειρές χαρακτικών με τίτλο «Το όνειρο και το ψέμα του Φράνκο», όμως κυκλοφορούσαν ακόμη φήμες είτε ότι υποστήριζε τους φασίστες είτε ότι παρέμενε αδιάφορος για τα συμβαίνοντα στην Ισπανία. Γι’ αυτό και αναγκάστηκε όσο δούλευε στην «Γκερνίκα» να εκδώσει μια ανακοίνωση που έλεγε: «O ισπανικός αγώνας είναι ο πόλεμος της αντίδρασης ενάντια στον λαό, ενάντια στην ελευθερία. Ολη μου η ζωή ως καλλιτέχνης δεν ήταν παρά ένας συνεχής αγώνας ενάντια στην αντίδραση και στον θάνατο της τέχνης. Ποιος θα μπορούσε να σκεφθεί έστω και για ένα λεπτό ότι θα ήμουν συνοδοιπόρος της αντίδρασης και του θανάτου; Στο έργο που δουλεύω τώρα και που θα το ονομάσω Γκερνίκα και σε όλα τα τελευταία έργα μου εκφράζω καθαρά την απέχθειά μου για τη στρατιωτική κάστα που βύθισε την Ισπανία στην οδύνη και στον θάνατο».

Τον καιρό εκείνο είχε βρει ένα μεγάλο στούντιο στο Παρίσι όπου μπορούσε να δουλέψει την ανάθεση. Ηταν στην οδό Ντε Γκραν Ογκοστέν, που είχε γράψει ο Μπαλζάκ, και σε ένα κτίριο, το οποίο πρόσφατα είχε χρησιμοποιήσει ο υπερρεαλιστής Ζορζ Μπατάγ για συναντήσεις όπου παρευρισκόταν και η Ντόρα Μάαρ. Εκεί βρισκόταν το τεράστιο στούντιο όπου ο Πικάσο δεν είχε καμιά δικαιολογία να μη δουλέψει συστηματικά. Πριν, όμως, διαβάσει τα νέα για την Γκερνίκα, μεγάλες ιδέες για το μελλοντικό έργο δεν είχε.

Οι ειδήσεις του βομβαρδισμού κατέστησαν σαφές στους πάντες ότι επρόκειτο για αδιάκριτη επίθεση κατά πολιτών. Την 1η Μαΐου έκανε το πρώτο σχέδιο -την όλη διαδικασία έχει καταγράψει η Ντόρα Μάαρ- και ο Γκις βαν Χενσμπέργκεν στο βιβλίο του «Γκερνίκα, η βιογραφία ενός εικονίσματος του 20ού αιώνα», γράφει ότι «σε αυτό το πρωταρχικό σχέδιο δεν υπάρχει τίποτε που να ταυτοποιεί την Γκερνίκα, τον βομβαρδισμό, τα αεροπλάνα, τις πυρκαγιές, τα δάχτυλα της φωτιάς, τις εκρήξεις, τα πτώματα. Από το σχέδιο 2 έως το σχέδιο 6 που όλα τους έγιναν την πρώτη ημέρα, ο Πικάσο καταθέτει ηθοποιούς και πλοκή και στην πορεία αφαιρεί από αυτά ό,τι είναι δευτερεύον». Το βράδυ της 1ης Μαΐου είχε φτάσει πολύ κοντά στο τελειωμένο αποτέλεσμα. Κάθε μέρα της εβδομάδας ο Πικάσο δούλευε στο έργο, επιτρέποντας στην Ντόρα Μάαρ να φωτογραφίζει την πορεία του, και τα Σαββατοκύριακα τα περνούσε στην εξοχή με την ερωμένη του Μαρί Τερέζ Βαλτέρ. Στο τέλος του Μαΐου φώναξε τους φίλους του καλλιτέχνες, ανάμεσά τους ο Αλμπέρτο Τζιακομέτι, ο Ρόλαντ Πενρόουζ, ο Χένρι Μουρ, να δουν την εργασία εν προόδω. O Χένρι Μουρ θυμάται: «Για εκείνη τη γυναίκα που τρέχει έξω από το σπιτάκι στα δεξιά με το δεξί χέρι της μπροστά, ο Πικάσο μάς είπε ότι κάτι λείπει και πήγε, έφτιαξε ένα ρολό χαρτί που το κόλλησε στο χέρι της γυναίκας, σαν να την είχαν βρει οι βόμβες την ώρα που ήταν στο μπάνιο». Στις 11 Ιουλίου, την παραμονή των εγκαινίων του περιπτέρου, ο συγγραφέας Μαξ Ομπ είπε: «Στα δεξιά της εισόδου, το μεγάλο έργο του Πικάσο αρπάζει το βλέμμα. Θα το μιλούν οι άνθρωποι για πολύ καιρό. O Πικάσο αναπαριστά την τραγωδία της Γκερνίκα. Ισως πουν κάποιοι ότι είναι πολύ αφηρημένη τέχνη, δύσκολη για ένα τέτοιο περίπτερο που επιδιώκει να είναι λαϊκή έκφραση. Σε αυτούς θα πρέπει να απαντήσει κανείς, ότι αν υπάρχει ένα μείον στο έργο του Πικάσο, είναι ότι πρόκειται για έργο πολύ ρεαλιστικό, φρικτά ρεαλιστικό».

Πορνογραφία 7 επί 3

Ετσι ξεκίνησαν οι αντιμαχίες για το έργο. Είναι αφίσα ή πίνακας; Αναπαριστά τη φρίκη του πολέμου ή αντανακλά τις προσωπικές εμμονές του ζωγράφου, συν κάποια ιστορία της τέχνης; Τι σημαίνει ο ταύρος; Είναι μια νέα αρχή για τη δημόσια τέχνη; Αμέσως ξεκίνησαν και οι αντιθέσεις για την καλλιτεχνική του αξία, όταν ο πρόεδρος της Χώρας των Βάσκων αρνήθηκε την προσφορά του Πικάσο να το αφιερώσει στον «Λαό των Βάσκων». O Βάσκος τοιχογράφος Χοσέ Μαρία Ουτσελάι είπε ότι «για έργο τέχνης, είναι ένα από τα φτωχότερα της παγκοσμίου παραγωγής. Πρόκειται περί πορνογραφίας 7 επί 3». Μετά το Παρίσι, το έργο πήγε στο Λονδίνο όπου έφθασε στις 30 Σεπτεμβρίου 1938, τη μέρα της υπογραφής της Συμφωνίας του Μονάχου. Στη Γουαϊτσάπελ Αρτ Γκάλερι πήγαν 15 χιλιάδες άνθρωποι να το δουν. Υστερα ταξίδεψε στις ΗΠΑ, στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης και στη συνέχεια σε όλη τη χώρα. Στη δεκαετία του 1950 ταξίδεψε στη Βραζιλία και σε διάφορα μέρη της Ευρώπης. Τα ταξίδια αυτά δεν βοηθούσαν όμως τη φυσική του κατάσταση και ο Πικάσο αποφάσισε να μείνει το έργο στη Νέα Υόρκη, όπου, σύμφωνα με τον Βαν Χενσμπέργκεν, «σιγά σιγά μετεστράφη από μαρτυρία και προφητεία σε έργο τέχνης».

Ομως ήταν και σύμβολο ελπίδας, μια και απόφαση του Πικάσο ήταν ότι το έργο θα επιστρεφόταν στην Ισπανία μόνο μετά το τέλος της δικτατορίας του Φράνκο. Ελπίδας, ότι μετά τον θάνατο του Φράνκο η Ισπανία θα γινόταν δημοκρατία. Οταν εγκαινιάσθηκε το Μουσείο Πικάσο στη Βαρκελώνη έγιναν κάποιες προτάσεις να γυρίσει τότε το έργο, αλλά ο Πικάσο ήταν αδαμάντινος στην άρνησή του, όπως και η οικογένειά του μετά τον θάνατό του. Το έργο θα γύριζε με τη δημοκρατία.

Κι έτσι έφθασε στις 10 Σεπτεμβρίου 1981, έξι χρόνια μετά τον θάνατο του Φράνκο. Παρουσιάστηκε αμέσως σε έκθεση, κρυμμένο πίσω από αλεξίσφαιρο γυαλί και το 1992 ο πίνακας και τα προσχέδια μεταφέρθηκαν στο νέο Μουσείο Βασιλίσσης Σοφίας, στη Μαδρίτη. Προτάσεις να παρουσιαστεί στην ίδια την Γκερνίκα ή στους Ολυμπιακούς της Βαρκελώνης απορρίφθηκαν, εξαιτίας της εύθραυστης κατάστασής του.

Η κληρονομιά των Βάσκων

Το 1992 οι Βάσκοι δεν είχαν χώρο για το έργο στο Νέο Μουσείο Γκουγκενχάιμ, στο Μπιλμπάο. Αλλά όπως η «Γκερνίκα» έγινε σύμβολο της αντίστασης στον Φράνκο, τούτο το εκπληκτικό χτίσμα που σχεδίασε ο Φρανκ Γκέρι και εγκαινιάσθηκε το 1997 έγινε σύμβολο της νέας αυτοπεποίθησης των Βάσκων, πολιτικής και πολιτιστικής. Πολύμορφη είναι η πνευματική βασκική κληρονομιά… Πέρυσι ταξίδεψα στη χώρα για το 3ο Πρόγραμμα του BBC, να ερευνήσω τη μουσική κληρονομιά της. Ως ορεινή χώρα έχει πλούσια λαϊκή μουσική και ως κοινωνία βαθιά καθολική έχει ισχυρή παράδοση στη θρησκευτική και χορωδιακή μουσική. Αλλά πολλοί Βάσκοι κλασικοί συνθέτες, όπως ο Χουάν Κρισόστομο Αριάγκα, που έχει αποκληθεί ο Ισπανός Μότσαρτ (πέθανε μόλις 20 ετών), έχουν διαμορφωθεί από γαλλικές και γερμανικές επιρροές. Στη μουσική πολλών Βάσκων συνθετών, σύγχρονων και κλασικών, βλέπει κανείς τη μεγάλη επιρροή του έξω κόσμου. Το αίτημα των Βάσκων για την παρουσίαση της «Γκερνίκα» του Πικάσο στο Μουσείο Γκουγκενχάιμ ή σε κάποιο άλλο κατάλληλο κτίριο, είναι ευφυές και ενδιαφέρον. Τα πρόσφατα χρόνια οι Καταλανοί ξεκίνησαν μια ενορχηστρωμένη εκστρατεία για την επιστροφή των αρχείων που στρατεύματα του Φράνκο, στο τέλος του Εμφυλίου, μετέφεραν από την Καταλωνία στη Σαλαμάνκα. H επιστροφή τους στις αρχές αυτού του χρόνου στη Βαρκελώνη έκανε τους Καταλανούς υπερήφανους. Ετσι, και στη Χώρα των Βάσκων, τα δύο κύρια κόμματα, με τη συνδρομή και άλλων Ισπανών πολιτικών, καλούν την «Γκερνίκα», που ορισμένοι Βάσκοι είχαν τόσο αντιπαθήσει το 1937, να επιστρέψει.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή