Οταν βρίσκεσαι στη Φλωρεντία είναι λογικό να αρχίσεις να εξετάζεις το ζήτημα των σύνθετων ευρωπαϊκών αντιφάσεων και της χαμένης δημιουργικότητας της Γηραιάς Ηπείρου. Πριν από 500 χρόνια, μια μικρή πόλη-κράτος, εγκλωβισμένη σε σφοδρή αντιπαλότητα με τους γείτονές της, εξέθρεψε την ιδιοφυΐα του Μιχαήλ Αγγελου, του Λεονάρντο ντα Βίντσι και του Μακιαβέλι. Είμαι εδώ για τα εορταστικά εγκαίνια του νέου Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών Μελετών, μια γενναία και ευφάνταστη προσπάθεια να βελτιωθεί ο τομέας της ανώτατης εκπαίδευσης στην Ιταλία. Η τελετή, στο υπέροχο αναγεννησιακό Παλάτσο Στρότσι, διαρκεί τρεις ώρες. Προτού φτάσουμε στις τρεις βασικές ακαδημαϊκές διαλέξεις, εκ των οποίων τη μία θα εκφωνήσω εγώ, πραγματοποιούνται οκτώ ολόκληρες επίσημες ομιλίες: του δημάρχου της Φλωρεντίας, του περιφερειακού κυβερνήτη της Τοσκάνης, του επικεφαλής του ιδρύματος, των πρυτανικών αρχών δύο συμμετεχόντων πανεπιστημίων κ.ά. Συνειδητοποιώ ότι είμαι μάρτυρας του θριάμβου της ακαδημαϊκής διπλωματίας της Φλωρεντίας, για τον οποίο ο Μακιαβέλι θα ήταν περήφανος. Είναι απλά ένα μικρό θαύμα πώς ενώθηκαν όλα αυτά τα διαφορετικά συμφέροντα για να δημιουργήσουν ένα νέο θεσμό. Παρ’ όλα αυτά, το κόστος συναλλαγής αυτών των ετερόκλητων στοιχείων είναι υψηλό.
Ρωμαϊκή πολιτική
Οπως στη Φλωρεντία, έτσι συμβαίνει και στην Ιταλία. Η συγκρότηση της νέας ιταλικής κυβέρνησης υπό τον Ρομάνο Πρόντι υπήρξε αριστούργημα ρωμαϊκής πολιτικής διπλωματίας, συστεγάζοντας ένα υπερβολικά σύνθετο κεντροαριστερό αμάλγαμα με μια οριακή πλειοψηφία στην Ανω Βουλή. Η εξισορρόπηση ειδικών κομματικών συμφερόντων και προσωπικοτήτων, συμπεριλαμβανομένης της εκλογής ενός ευρέως αποδεκτού πρώην ευρωκομμουνιστή στην προεδρία της Δημοκρατίας και ενός τωρινού κομμουνιστή στην προεδρία της Κάτω Βουλής, είχε μια «βυζαντινή» χροιά, αν και σήμερα μπορούμε απλώς να τη χαρακτηρίσουμε «ευρωπαϊκή».
Το υπουργικό συμβούλιο του Πρόντι περιλαμβάνει μια αξιομνημόνευτη σειρά ταλέντων, ανάμεσά τους και τρεις πρώην πρωθυπουργούς: τον ίδιο τον Πρόντι, τον Τζουλιάνο Αμάτο, ο οποίος διορίστηκε υπουργός Εσωτερικών, και τον νέο υπουργό Εξωτερικών, Μάσιμο ντ’ Αλέμα. Ο προβλεπόμενος ρυθμός ανάπτυξης φέτος θα είναι λιγότερος από 1,5%, το έλλειμμα πάνω από το 4% του ΑΕΠ και το χρέος το υψηλότερο σε ολόκληρη την Ευρώπη. Και την καλύτερη θέληση στον κόσμο να έχουμε, είναι δύσκολο να πιστέψουμε ότι μια συμμαχία, σχεδόν δομικά εγκλωβισμένη από ένα σύνθετο σχήμα αντικρουόμενων συμφερόντων και κομματικών πλατφορμών, μπορεί να βρει τον δυναμισμό να προχωρήσει στις απαραίτητες, επώδυνες μεταρρυθμίσεις των αγορών εργασίας, του δημόσιου τομέα και του κοινωνικού κράτους. Και εδώ, το κόστος γεφύρωσης των διαφορών είναι πολύ υψηλό.
Το «θαύμα» της Ε.Ε.
Οπως στην Ιταλία, έτσι και στην Ευρώπη. Οπως η ιταλική κυβέρνηση, είναι κάτι σαν θαύμα που η Ευρωπαϊκή Ενωση των 25 χωρών-μελών λειτουργεί. Συγκεντρωμένοι πίσω από τεράστια τραπέζια (δύο για κάθε κράτος-μέλος) τα συμβούλια της Ευρώπης μοιάζουν όλο και περισσότερο με τα εγκαίνια του ινστιτούτου στη Φλωρεντία. Σαν μία σύνθετη διακομματική συμφωνία, που κρατά ενωμένη τη συμμαχία Πρόντι, η Ε.Ε. κατάφερε να συγκεράσει όλα τα αλληλοσυγκρουόμενα ειδικά συμφέροντα σε μια σύνθετη διακρατική συμφωνία, που αποκαλείται συνταγματική συνθήκη. Η συνθήκη αυτή όμως έχει πεθάνει. Θα αρχίσει να διαφαίνεται το κείμενο, που θα τη διαδεχθεί, μόνον όταν ολοκληρωθούν οι γαλλικές προεδρικές εκλογές του χρόνου. Χρησιμοποιώντας μια ποδοσφαιρική παρομοίωση, ο πρόεδρος της Κομισιόν, Χοσέ Μανουέλ Μπαρόζο, λέει ότι «η περίοδος περισυλλογής της Ε.Ε.» βρίσκεται ήδη στις καθυστερήσεις. Αν ισχύει αυτό, θα πρόκειται για τις μεγαλύτερες καθυστερήσεις στην Ιστορία.
Τι ακούμε στη διάρκεια της μακράς αυτής σιέστας; Εν μέσω χασμουρητών ανίας από τους περισσότερους πολίτες μας, οι πολιτικοί διανοούμενοι της Ευρώπης συμφωνούν ότι η Ενωση έχει ανάγκη μια νέα αφήγηση για να μας εμπνεύσει. Τι θα έπρεπε να είναι; Α, λένε ορισμένοι, η αφήγηση της πολυπολιτισμικότητας. Είναι περίεργη αυτή η απάντηση, καθώς η νέα πολιτική αφήγηση υποτίθεται ότι θα έπρεπε να απαντά στο ερώτημα: «Τι κοινό έχουμε όλοι εμείς;» «Οτι είμαστε τόσο διαφορετικοί!» δεν αποτελεί επαρκή απάντηση. Η συμβατικότερη ευρωπαϊκή συνταγή είναι «ενότητα μέσα από την ποικιλία», αλλά πού είναι η ενότητα;
Στην αναγεννησιακή Φλωρεντία, η ποικιλία ήταν όντως το δυναμό της ξεχωριστής ευρωπαϊκής δημιουργικότητας. Υπάρχει ένα έξοχο βιβλίο με τίτλο «Το ευρωπαϊκό θαύμα» του οικονομολόγου – ιστορικού Ελ. Τζόουνς, που ερευνά γιατί η Ευρώπη και όχι η Κίνα -η οποία ήταν πιο προηγμένη επιστημονικά και τεχνολογικά κατά τον 14ο αιώνα- παρήγαγε την επιστημονική, αγροτική και βιομηχανική επανάσταση, που οδήγησε τον κόσμο στο σύγχρονο πολιτισμό. Εν συντομία η απάντησή του είναι: η ποικιλία της Ευρώπης. Επρόκειτο όμως για μια ποικιλία συχνά βίαιου ανταγωνισμού ανάμεσα σε πόλεις, περιοχές, κράτη και αυτοκρατορίες. Η Φλωρεντία, η Σιένα, η Αγγλία και η Γαλλία, η χριστιανική Ευρώπη και η οθωμανική αυτοκρατορία δεν έλυσαν τις διαφορές τους με συμφωνίες ή ατέρμονες διαπραγματεύσεις σε δωμάτια επιτροπών στις Βρυξέλλες. Πολλοί αναγνώστες θα θυμούνται την ομιλία που έβαλε ο Ορσον Ουέλς στον γκάνγκστερ Χάρι Λάιμ στην κινηματογραφική μεταφορά του έργου του Γκράχαμ Γκριν «Ο τρίτος άνθρωπος»: «Στην Ιταλία επί 30 χρόνια υπό τους Βοργίες επικρατούσαν ο πόλεμος, ο τρόμος, ο φόνος και η αιματοχυσία και παρήγαγαν τον Μιχαήλ Αγγελο, τον Λεονάρντο ντα Βίντσι και την Αναγέννηση. Στην Ελβετία κυριάρχησε η αδερφική αγάπη, 500 χρόνια διαρκούς δημοκρατίας και ειρήνης, και τι παρήγαγαν; Το ρολόι-κούκο». Μήπως η Ευρώπη εισήλθε στην εποχή του κούκου;
Σχετική παρακμή
Δεν εννοώ φυσικά ότι εμείς στην Ευρώπη χρειαζόμαστε μια γερή δόση πολέμου, τρόμου και αιματοχυσίας, αλλά αναρωτιέμαι μεγαλοφώνως για τις συνθήκες, υπό τις οποίες η ποικιλία και οι αντιφάσεις παράγουν δυναμισμό και δημιουργικότητα. Το ερώτημα για όλους τους σημερινούς Ευρωπαίους είναι κατά πόσον το μονοπάτι που επιλέξαμε μεταπολεμικά, το μονοπάτι της διαρκούς, θεσμοποιημένης ειρηνικής επίλυσης των συγκρούσεων, τόσο εσωτερικά όσο και διεθνώς, με πηγή έμπνευσης το πνεύμα «συναίνεσης και αλληλεγγύης», το οποίο υποσχέθηκε να ανοικοδομήσει ο Πρόντι στη νέα ιταλική κυβέρνησή του, είναι δυνατό να παράξει μια δυναμική, ανάλογη με αυτήν των ΗΠΑ, πόσω μάλλον των ανερχόμενων ασιατικών δυνάμεων. Το πιθανότερο μέλλον μας είναι ότι, έχοντας επιλέξει το μονοπάτι της ειρηνικής, συναινετικής διαχείρισης της ποικιλίας, η Ευρώπη ετοιμάζεται για μια μακρά περίοδο σχετικής οικονομικής παρακμής. Ωστόσο, η σχετική παρακμή δεν θα είναι απαραίτητα απόλυτη. Αν εμείς οι Ευρωπαίοι αποκτήσουμε συνείδηση των επιλογών, που κάνουμε, αν δεν τρεφόμαστε με αυταπάτες, αν απολαύσουμε ταυτόχρονα την κοινωνική αλληλεγγύη και τον ευκολότερο τρόπο ζωής στην Ευρώπη, καθώς και τον οικονομικό δυναμισμό της Αμερικής και της Ασίας, μπορούμε ακόμη να ζήσουμε αρκετά καλά. Αλλωστε, η Φλωρεντία δεν τα πάει και τόσο άσχημα μετά 500 χρόνια σχετικής παρακμής.