Η ιερή πόλη Κομ, στον δρόμο από την Τεχεράνη προς το Ισπαχάν, είναι κάτι σαν το Βατικανό για τους σιίτες μουσουλμάνους. Στις ανώτατες θεολογικές σχολές της σπούδασαν ο Ιμάμης Χομεϊνί, θεμελιωτής της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν μετά τη λαϊκή επανάσταση που ανέτρεψε τον Σάχη, και ο Αγιατολάχ Σιστάνι, επίσης Ιρανός, αλλά θρησκευτικός ηγέτης των Ιρακινών σιιτών, ίσως η πιο ισχυρή πολιτική προσωπικότητα στο χαοτικό Ιράκ μετά τον Σαντάμ.
Στην κορυφή της πυραμίδας που σχηματίζει το ιερατείο της Κομ βρίσκονται οι μεγάλοι αγιατολάχ και στην κορυφή της κορυφής καμιά δεκαριά «μουζνταχίντ», ένας όρος που θα μπορούσε να μεταφραστεί ως «οδηγός». Κάθε Σιίτης, εάν δεν ανήκει ο ίδιος στη θρησκευτική ελίτ, οφείλει να επιλέξει έναν «μουζνταχίντ», οι συμβουλές και τα διατάγματα (φάτουα) του οποίου θα τον καθοδηγούν στα προβλήματα και διλήμματα της καθημερινής ζωής. Η ισχυρότατη λαϊκή βάση των «μουζνταχίντ» τους έδινε πάντα σοβαρό πολιτικό ρόλο, ακόμη και στην εποχή του τυραννικού, αλλά έντονα αντικληρικού καθεστώτος του Σάχη. Πολύ περισσότερο σήμερα, που το ιερατείο αποτελεί βασική συνιστώσα στον συνασπισμό εξουσίας της Ισλαμικής Δημοκρατίας.
Ο μεγάλος αγιατολάχ σεΐχης Γιούσεφ Σαανεΐ, τον οποίο συναντήσαμε στον «μεντρεσέ» του (σχολή θρησκευτικών σεμιναρίων) στην Κομ, είναι ένας από τους πιο δημοφιλείς και πιο ιδιόρρυθμους μουζνταχίντ. Υπήρξε αγαπημένος μαθητής και στενός συνεργάτης του Χομεϊνί, ο οποίος έγραψε κάποτε γι’ αυτόν: «Τον μεγάλωσα σαν παιδί μου». Ενα χρόνο μετά την επανάσταση, τον Φεβρουάριο του 1980, ήταν ένα από τα έξι μέλη που διορίστηκαν από τον Χομεϊνί στο πανίσχυρο Συμβούλιο των Φρουρών, ένα από τα κυριότερα μη αιρετά σώματα που μπορούν να βραχυκυκλώσουν τη Βουλή και τον εκλεγμένο πρόεδρο – όπως και το έκαναν με τον μεταρρυθμιστή πρόεδρο Χαταμί. Γνωστός για τις φιλελεύθερες, για τα ιρανικά δεδομένα, θέσεις του, ο Σαανεΐ ήρθε γρήγορα σε σύγκρουση με τους σκληροπυρηνικούς και δέκα μήνες μετά τον διορισμό του παραιτήθηκε. Ο Χομεϊνί τον διόρισε γενικό εισαγγελέα (θα λέγαμε, υπερυπουργό Δικαιοσύνης), αλλά ο Σαανεΐ παραιτήθηκε και από αυτό το πόστο, διαπιστώνοντας ότι δεν μπορούσε να επηρεάσει ένα ήδη διαμορφωμένο σκληρό δικαστικό σύστημα.
Σήμερα ο Σαανεΐ αποτελεί βασικό πόλο συσπείρωσης, θρησκευτικής νομιμοποίησης και προστασίας των αντιπάλων του σκληροπυρηνικού προέδρου Αχμαντινετζάντ, ξεπερνώντας κατά πολύ σε πολιτικό ριζοσπαστισμό το στρατόπεδο του Χαταμί. Η θέση και το κύρος που απολαμβάνει του επιτρέπουν να λέει πράγματα που με πολύ μεγάλο ρίσκο θα αποτολμούσε ένας πολιτικός. Βεβαίως, δεν περνάει ποτέ την «κόκκινη γραμμή» που έχει θέσει το ιερατείο, ηγετικό στέλεχος του οποίου παραμένει κι ο ίδιος. Δικαιολογεί την υποχρεωτική επιβολή της μαντίλας, λέγοντας ότι το Ισλάμ απαγορεύει στις γυναίκες να κυκλοφορούν «ακάλυπτες ή ημίγυμνες» (δύο έννοιες που εμφανίζονται παραπλήσιες στην κλίμακα της αμαρτίας). Ωστόσο, οι πολιτικές θέσεις που εκφράζει στη συνέντευξή του για τα πυρηνικά, το Ιράκ και τον Αχμαντινετζάντ είναι εντελώς ρηξικέλευθες, όπως είναι και οι απόψεις του για τα περισσότερα κοινωνικά ζητήματα. Υπερασπιστής του ορθού λόγου, της επιστήμης και της τεχνολογικής προόδου έχει δημιουργήσει ιστοσελίδα που την επισκέπτονται χιλιάδες ή και δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι κάθε μήνα (η Τεχεράνη έχει γύρω στα 1.500 καφέ με υπηρεσίες Ιντερνετ) που ζητούν τη γνώμη του επί παντός του επιστητού -από το θέμα των πυρηνικών μέχρι το αν είναι επιτρεπτό από το Ισλάμ το λίφτινγκ.
Μόνο το 35% ψήφισε τον Αχμαντινετζάντ
– Ενας Ιρανός συνάδελφος μου είπε ότι στην Τεχεράνη βρίσκεται η κυβέρνηση, αλλά στην Κομ η πραγματική εξουσία. Μύθος ή πραγματικότητα;
– Εις το όνομα του Θεού, του ελεήμονος, του φιλεύσπλαχνου. Αυτό είναι λάθος, γιατί ένας από τους ανθρώπους της Κομ είμαι εγώ και οι δηλώσεις μου δεν δημοσιεύονται στον Τύπο ούτε μεταδίδονται από το ραδιόφωνο ή την τηλεόραση. Δεν ξέρω ποια πρόθεση κρύβεται πίσω από αυτόν τον μύθο. Ισως να θέλει κάποιος να βρει ένα άλλοθι για τα λάθη της κυβέρνησης ή, από την άλλη, να αναζητά κάλυψη για την πολιτική της. Φυσικά υπάρχουν θρησκευτικοί ηγέτες που κατά καιρούς έχουν καταλάβει πολιτικά αξιώματα. Αλλά έργο της Κομ είναι τα θρησκευτικά σεμινάρια και θεμέλιό της η ανεξαρτησία από την κυβέρνηση.
– Διοριστήκατε από τον ιμάμη Χομεϊνί μέλος του Συμβουλίου Επίβλεψης και στη συνέχεια γενικός εισαγγελέας, αλλά παραιτηθήκατε και από τα δύο αξιώματα. Ποιοι λόγοι σας οδήγησαν στην παραίτηση;
– Διαπίστωσα ότι δεν μπορούσα να εργασθώ με τον τρόπο που θεωρούσα σωστό στο πλαίσιο που είχε διαμορφώσει το σύστημα της δικαστικής εξουσίας. Εκ των υστέρων βλέπω ότι πολλά από τα στραβά που γίνονται σήμερα είχαν το σπέρμα τους σε εκείνη την εποχή. Αποφάσισα λοιπόν να παραιτηθώ, θεώρησα ότι αυτό ήταν μια πράξη ευθύνης. Στην αρχή ο ιμάμης Χομεϊνί δεν αποδέχθηκε την παραίτησή μου, αλλά έπειτα από τρεις μήνες πείσθηκε και την αποδέχθηκε.
Υπερβάσεις θεσμών
– Οι διαφωνίες σας σχετίζονται με τους δύο ισχυρότατους μη αιρετούς θεσμούς της Ισλαμικής Δημοκρατίας, τον Οδηγό (Ανώτατο Ηγέτη) και το Συμβούλιο των Φρουρών;
– Την εποχή του ιμάμη Χομεϊνί ο Οδηγός λειτουργούσε βάσει του Συντάγματος. Ωστόσο υπάρχουν διαφορετικές ερμηνείες για τον ρόλο του Οδηγού. Ορισμένοι πιστεύουν ότι ο Οδηγός είναι πάνω από τις λαϊκές μάζες. Πρόκειται για μια ερμηνεία που δεν ξέρω αν κυριαρχεί σήμερα στην πράξη. Η άποψή μου είναι ότι ο Οδηγός δεν μπορεί να δρα ανεξάρτητα και πάνω από τη βούληση του συνόλου της κοινωνίας, από τις διαθέσεις των μαζών. Από την άλλη, το Συμβούλιο των Φρουρών ανέλαβε την αρμοδιότητα να επικυρώνει ή να απορρίπτει τους υποψηφίους στις βουλευτικές εκλογές. Το γεγονός αυτό οδήγησε σε έλλειψη εμπιστοσύνης των πολιτών απέναντι στην κυβέρνηση και την πολιτική. Υπάρχουν παρεμβάσεις και υπερβάσεις θεσμών, όπως η Συνέλευση των Ειδικών, που διαστρέφουν, κατά τη γνώμη μου, το νόημα του Συντάγματος.
– Πώς εξηγείτε το γεγονός ότι ο ίδιος λαός που το 1997 ανέδειξε πρόεδρο με συντριπτικά ποσοστά τον Χαταμί, με μια πλατφόρμα φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων, πριν από λίγους μήνες ψήφισε τον υπερσυντηρητικό Αχμαντινετζάντ;
– Δεν πρόκειται για απλή μεταφορά ψηφοφόρων από το ένα στρατόπεδο στο άλλο. Από τα 17 εκατομμύρια των ψήφων του Αχμαντινετζάντ στον δεύτερο γύρο, είναι ζήτημα αν δύο ή το πολύ τρία εκατομμύρια προέρχονταν από πρώην ψηφοφόρους του Χαταμί. Αυτό που έκρινε το αποτέλεσμα ήταν η αποχή ενός μεγάλου τμήματος των ψηφοφόρων. Στην πραγματικότητα, ο Αχμαντινετζάντ ψηφίσθηκε στον δεύτερο γύρο (σ.σ. στον πρώτο γύρο είχε πάρει το 19,5%) μόνο από το 35% όσων είχαν δικαίωμα ψήφου.
Οι μεταρρυθμίσεις του Χαταμί
– Πώς κρίνετε τις επιδόσεις του Χαταμί στις δύο προεδρικές θητείες του;
– Νομίζω ότι δεν είναι πολύ χρήσιμο να αναπολούμε το παρελθόν, εκείνο που έχει σημασία είναι να κοιτάξουμε τι θα γίνει από εδώ και εμπρός. Εν συντομία, θα έλεγα ότι ο Χαταμί μπορούσε να πραγματοποιήσει πολύ περισσότερες αλλαγές από αυτές που υλοποίησε. Είχε τεράστια λαϊκή υποστήριξη και δεν την αξιοποίησε.
– Πιστεύετε ότι οι όποιες μεταρρυθμίσεις της περιόδου Χαταμί απειλούνται σήμερα από τη νέα κυβέρνηση;
– Το έργο που βασίζεται στη σκέψη του ιμάμη Χομεϊνί βρίσκεται διαρκώς υπό αμφισβήτηση. Το ζήτημα είναι ότι όλοι οι πρόεδροι που είχαμε εργάσθηκαν κυρίως προς όφελος της δικής τους θέσης και εξουσίας, όχι για τις ελευθερίες και την ευημερία του λαού. Οπωσδήποτε ο Χαταμί πραγματοποίησε ανοίγματα, αλλά δεν φρόντισε να δημιουργήσει την αναγκαία υποδομή προς όφελος των δυνάμεων της ελευθερίας. Μιλήσατε για μεταρρυθμιστική πλατφόρμα του Χαταμί, αλλά στην πράξη δεν άλλαξε ουσιαστικά τα πράγματα. Δεν θέλω να παρεξηγηθώ. Δεν εννοώ ότι ο Χαταμί δεν προσπάθησε, θεωρώ όμως ότι θα μπορούσε να έχει αποβεί πολύ περισσότερο αποτελεσματικός. Θα μπορούσε να έχει αφήσει πίσω του ένα τέτοιο έργο, που θα εξασφάλιζε τη διαδοχή του από τον (σ.σ. πραγματιστή) Ραφσατζανί, τον (σ.σ. μεταρρυθμιστή) Καρουμπί ή ακόμη και τον Μουσταφά Μοΐν, τον υποψήφιο της φιλελεύθερης διανόησης.
Πολιτική και μαντίλα
– Μια ιρανική εφημερίδα έκανε χθες πρωτοσέλιδο βασικό τίτλο τη δήλωσή σας ότι «και οι γυναίκες έχουν δικαίωμα να αναδειχθούν στα ύπατα πολιτικά αξιώματα». Αναρωτιέμαι, αν είναι έτσι, γιατί να μην έχουν το δικαίωμα να επιλέξουν αν θα φορέσουν ή όχι τη μαντίλα;
– Το δήλωσα και το πιστεύω. Σχετικά με την ερώτησή σας, ασφαλώς, οι γυναίκες έχουν το δικαίωμα να επιλέξουν τι θα φορέσουν. Δεν επέβαλε κανείς ένα ομοιόμορφο, ισλαμικό ντύσιμο. Αλλά, αναφορικά με τη μαντίλα, πρόκειται για νόμο της Βουλής, που εκφράζει τη λαϊκή θέληση και βέβαια εναρμονίζεται με το Ισλάμ. Ο λαός μέσω της Βουλής επέβαλε κάποιους περιορισμούς, μη επιτρέποντας στις γυναίκες να κυκλοφορούν ακάλυπτες ή μισόγυμνες.
Η ανθρωπότητα δεν θέλει πολέμους
– Είσθε ένας από τους «μουζνταχίντ» (οδηγούς) των πιστών και έχετε ανοίξει μια πολύ επιτυχημένη, όπως διαβάζουμε στον Τύπο, ιστοσελίδα για την άμεση επικοινωνία μαζί τους. Με τι είδους ερωτήσεις σας βομβαρδίζουν;
– Για τα πάντα. Κυρίως για ηθικά διλήμματα της καθημερινής ζωής, για την πολιτική κατάσταση και για ζητήματα που άπτονται των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Οι ανησυχίες και οι προτεραιότητες των ανθρώπων αλλάζουν γρήγορα. Το ανθρώπινο είδος ξεκίνησε από το στάδιο των φυλών που ζούσαν σε μια διαρκή πολεμική κατάσταση. Οι αρχαίοι Ελληνες μας έφεραν τη λογική και τη φιλοσοφία και το Ισλάμ έφερε τη σοφία της εξ αποκαλύψεως αλήθειας. Στο σημερινό στάδιο της Ιστορίας, με την επίδραση του ορθού λόγου και της θρησκευτικής σοφίας, οι διαφορές μεταξύ των εθνών μειώνονται. Παρ’ όλα τα προβλήματα που υπάρχουν, έχουμε πραγματοποιήσει τεράστια πρόοδο σε σχέση με την κατάσταση που υπήρχε πενήντα χρόνια πριν, όταν ο κόσμος έβγαινε από το τρομερό σφαγείο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Σήμερα η ανθρωπότητα δεν θέλει πολέμους και αναμετρήσεις ισχύος. Οι προτεραιότητές της περιστρέφονται γύρω από την ειρήνη, την πρόοδο της επιστήμης, τη γνώση και τη δικαιοσύνη. Είναι καθολική η απαίτηση για την κατοχύρωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων όλων, χωρίς διακρίσεις έθνους, φυλής ή φύλου. Εχουν δημιουργηθεί διεθνείς θεσμοί για τα ανθρώπινα δικαιώματα, όπως ο ΟΗΕ και το Διεθνές Δικαστήριο για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Σ’ αυτό το φόντο, οι κυβερνήσεις οφείλουν να ενεργούν για τον λαό, σύμφωνα με τη θέληση του λαού, κι όχι να επιβάλλουν τη δική τους θέληση στο λαό. Θα έρθει μέρα που όλοι οι άνθρωποι θα μπορούν να συνδιαλέγονται νηφάλια, όπως κάνουμε εσείς και εγώ αυτή τη στιγμή, στο πλαίσιο μιας παγκόσμιας κοινότητας, όπου δεν θα υπάρχουν ίχνη τυραννίας και όπου η θέληση και η ψήφος των πολιτών όλων των χωρών θα γίνεται σεβαστή.
Δεν επιτρέπει χρήση πυρηνικών το Ισλάμ
– Σχετικά με το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν. Θα βλέπατε λογικό να αποκτήσει το Ιράν πυρηνικά όπλα ως μέσο άμυνας, καθώς είναι ουσιαστικά περικυκλωμένο από τον αμερικανικό στρατό;
– Η προσωπική μου γνώμη, την οποία συμμερίζεται η συντριπτική πλειοψηφία των θεολόγων, είναι η εξής: Ακόμη και αν μας επιτεθούν με πυρηνικά όπλα, το Ισλάμ δεν μας επιτρέπει να απαντήσουμε με πυρηνικά. Η χρήση πυρηνικών θα έχει τεράστιες επιπτώσεις αναφορικά με τον αριθμό των θυμάτων, το περιβάλλον, την υγεία αυτών που θα επιβιώσουν, τα παιδιά που θα γεννηθούν. Τελικά, θα σημάνει ένα τεράστιο βάρος στους ώμους των επόμενων γενεών. Επιπλέον, τα πυρηνικά δεν σε προστατεύουν από τίποτα. Αν ο λαός αγαπά, στηρίζει την κυβέρνηση και το καθεστώς, κανένα όπλο δεν θα μπορέσει να το ανατρέψει. Ο λαός είναι η καλύτερη ασπίδα για κάθε χώρα και για κάθε κυβέρνηση. Θα πρόσθετα επίσης ότι επωμιζόμαστε και εμείς την ευθύνη να σταματήσουμε τον εχθρό, να μην προκαλούμε τον εχθρό, ώστε να μη μας επιτεθεί, ακόμη και με πυρηνικά όπλα. Αν ενώ έχουμε αυτή τη δυνατότητα δεν κάνουμε ό,τι μπορούμε για να αποτρέψουμε ένα τέτοιο έγκλημα, θα είμαστε συνένοχοι σ’ αυτό. Αν οι μουσουλμάνοι δεχθούν παρόμοια επίθεση, μπορούν να βρουν τρόπους να απαντήσουν χωρίς όπλα μαζικής καταστροφής.
– Τι τρόπους;
– Οποιονδήποτε τρόπο. Πρώτα απ’ όλα, το ζήτημα είναι να πείσουμε με τη στάση μας ότι είμαστε θύμα άδικης επίθεσης και ξένης καταπίεσης, ώστε η κυβέρνηση που θα μας επιτεθεί να χάσει οποιαδήποτε λαϊκή και διεθνή υποστήριξη. Το Ισλάμ είναι υπέρ των ορθολογικών και συνετών αποφάσεων. Αν οι κυβερνήσεις έχουν διαφορές μεταξύ τους, ας τις λύσουν με τρόπο που δεν θα βλάπτει τους λαούς και τις σχέσεις μεταξύ των λαών. Συνήθως οι λαοί δεν ταυτίζονται με τις διαμάχες των κυβερνήσεών τους.
– Πιστεύετε ότι η κυβέρνηση Αχμαντινετζάντ χειρίζεται το θέμα του πυρηνικού προγράμματος με τη σοφία και τη σύνεση για τις οποίες μιλήσατε; Βοηθούν το Ιράν οι διαρκείς, εμπρηστικές δηλώσεις κατά του Ισραήλ;
– Μάλλον ο ίδιος θα έπρεπε να απαντήσει σ’ αυτή την ερώτηση.
– Με αφορμή την περίφημη επιστολή του στον πρόεδρο Μπους, μια επιστολή γεμάτη θρησκευτικές αναφορές, πολλοί είπαν ότι έχουμε να κάνουμε με δύο ακραία συντηρητικούς, θρησκόληπτους προέδρους που θα μπορούσαν να τα βρουν μεταξύ τους. Το πιστεύετε;
– Δεν θέλω να σχολιάσω αυτό το θέμα, γύρω από το οποίο έχουν γίνει πολλές συζητήσεις. Αποψή μου είναι ότι οι πολιτικοί πρέπει να ασχολούνται με την πολιτική και να αφήνουν τα ζητήματα της θρησκείας και της ηθικής στους προφήτες, στους θεολόγους και στους στοχαστές.
Ο Σιστάνι και το Ιράκ
– Γνωρίζετε προσωπικά τον μεγάλο Αγιατολάχ Σιστάνι, που είναι Ιρανός της γενιάς του ιμάμη Χομεϊνί και σπούδασε στην Κομ. Ποια είναι η εικόνα που έχετε σχηματίσει για την προσωπικότητά του και για τον ρόλο που παίζει σήμερα στο Ιράκ;
– Βεβαίως τον γνωρίζω. Πιστεύω ότι κάνει καλή δουλειά, προς όφελος του Ιράκ και της διαμόρφωσης του πολιτικού του συστήματος. Ολα τα διαφορετικά κόμματα και ομάδες εγκρίνουν τις πράξεις και τις αποφάσεις του.
– Με δεδομένες τις τεράστιες δυσκολίες που συναντούν οι Αμερικανοί στο Ιράκ και την επιρροή του Ιράν στη σιιτική πλειοψηφία, θα μπορούσε το Ιράκ να γίνει πεδίο συνεννόησης μεταξύ Ουάσιγκτον και Τεχεράνης;
– Δεν είμαι σε θέση να κάνω σχόλιο γι’ αυτό το ζήτημα. Πιστεύω ότι οι σχέσεις μεταξύ ΗΠΑ και Ιράκ είναι ένα θέμα που πρέπει να ρυθμιστεί από τις κυβερνήσεις των δύο χωρών και την ηγεσία του Αγιατολάχ Σιστάνι. Θα ήθελα μόνο να πω ότι αυτοί που ανέτρεψαν τον Σαντάμ Χουσεΐν, οι Αμερικανοί και οι σύμμαχοί τους, προσέφεραν υπηρεσία στον ιρακινό λαό τερματίζοντας μια τυραννία. Το τι έγινε στη συνέχεια και τι θα γίνει από εδώ και εμπρός είναι μια άλλη ιστορία. Ο Θεός και η Ιστορία θα κρίνουν αν τελικά βοήθησαν τον ιρακινό λαό, ή αν στόχος τους ήταν μόνο να του κλέψουν τον εθνικό του πλούτο.