Αφότου η ιδέα των εθνών και της εθνικότητας κέρδισε μεγάλο κύρος τον 18ο και τον 19ο αιώνα, οι λαοί σε όλο τον κόσμο θέτουν στον εαυτό τους το πιο βασικό ερώτημα: Ποιοι είμαστε; Για τους Σουηδούς, η απάντηση, τα τελευταία πενήντα χρόνια, περιλαμβάνει κάποια έννοια συλλογικότητας και σοσιαλισμού, με τη χώρα τους να θεωρείται η επιτομή μιας κοινωνίας της ευημερίας με υψηλή φορολόγηση, ισχυρό κράτος και κοινωνική προστασία από την κούνια έως τον τάφο.
Ωστόσο, αυτή η εικόνα των Σουηδών έρχεται τώρα να γυρίσει ανάποδα. Ενα βιβλίο που εκδόθηκε πρόσφατα και συζητήθηκε πολύ, με τον προκλητικό τίτλο «Είναι άνθρωπος ο Σουηδός;» («Ar svensken manniska?»), ισχυρίζεται ότι οι Σουηδοί κάθε άλλο παρά εμπνέονται από συλλογικό πνεύμα: είναι βαθύτατα ατομικιστές.
Οι συγγραφείς, ο Λαρς Τράγκαρντ και ο Χένρικ Μπέργκρεν, ιστορικοί και οι δύο, υποστηρίζουν ότι οι Σουηδοί είναι ακόμα πιο ατομικιστές από τους Αμερικανούς, τους υποτιθέμενους παγκόσμιους πρωταθλητές του απροκάλυπτου και αλαζονικού ατομικισμού. Και το σουηδικό κράτος πρόνοιας, λένε, είναι η πρώτη απόδειξη γι’ αυτό. «Ο κύριος στόχος του σουηδικού συστήματος υπήρξε πάντα η μεγιστοποίηση της ανεξαρτησίας του ατόμου», είπε σε μια συνέντευξη ο Τράγκαρντ, ο οποίος έχει περάσει μεγάλο μέρος της ζωής του στις ΗΠΑ.
Σε αντίθεση με άλλα κλασικά βιβλία της κατηγορίας «ποιοι είμαστε», όπως «Οι Ιταλοί» του Λουίτζι Μπαρζίνι, το πόνημα των Τράγκαρντ και Μπέργκρεν δεν είναι μια συλλογή ανεκδότων και ιστορικών συμβάντων. Ούτε αποτελεί ακαδημαϊκή ανάλυση για το πώς δημιουργήθηκε η σύγχρονη Σουηδία. Πρόκειται κυρίως για ένα μείγμα λογοτεχνικής ιστορίας (με αναφορές σε φιλοσόφους και καλλιτεχνικούς δημιουργούς), πολιτικής επιστήμης και κοινωνιολογίας της αγάπης.
Παρά τον εκλεκτικισμό των πηγών του, το βιβλίο είναι αναπάντεχα προσιτό και έχει κερδίσει την εύνοια τόσο του κοινού όσο και των κριτικών. Η πρώτη έκδοση εξαντλήθηκε μέσα σε λίγες εβδομάδες και τώρα ανατυπώνεται για να ξαναβγεί στα βιβλιοπωλεία πριν από τα Χριστούγεννα.
Παρότι προς το παρόν είναι διαθέσιμο μόνο στα σουηδικά, έχει τραβήξει την προσοχή και στο εξωτερικό: άρθρα για το βιβλίο έχουν δημοσιευθεί μεταξύ άλλων στη γερμανική Die Zeit και στην γαλλική Courrier Ιnternational.
Εκείνο που φαίνεται να έχει αιχμαλωτίσει τη φαντασία των αναγνωστών είναι ο τρόπος που το βιβλίο καταφέρνει να συγκεράσει δύο φαινομενικά αντιφατικές εικόνες που συγκροτούν τον «εθνικό χαρακτήρα» των Σουηδών.
Οι δύο όψεις
Από τη μια μεριά, όπως χαρακτηριστικά λένε οι συγγραφείς, οι Σουηδοί «είναι άνθρωποι που λατρεύουν τις πέτρες της πατρίδας τους», ένα έθνος συνεσταλμένων φυσιολατρών που δεν νιώθουν άνετα όταν είναι παρέα με άλλους ανθρώπους και που είναι πιο ευτυχείς όταν περιπλανώνται μόνοι σε κάποιο από τα πολλά απέραντα και σκοτεινά δάση της Σουηδίας.
Από την άλλη μεριά, είναι ένας λαός ο οποίος, παρά την αντικοινωνικότητά του, έχει μια ασύγκριτα υψηλή εμπιστοσύνη στην πιο μεγάλη απ’ όλες τις συλλογικότητες: το κράτος. Δεν υπάρχει κανένας άλλος λαός τόσο πρόθυμος να πληρώνει τόσο πολλά σε φόρους – πάνω από το 50% του ΑΕΠ, σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ. Η εμπιστοσύνη αυτή έχει εκπλήξει πολλούς επισκέπτες της Σουηδίας. Το 1971, ο Αμερικανός δημοσιογράφος και ιστορικός Ρόλαντ Χάντφορντ έγραψε ότι οι Σουηδοί έχουν θυσιάσει την ελευθερία τους με αντάλλαγμα μια άψυχη υλική ευημερία.
«Η σύγχρονη Σουηδία έχει τα χαρακτηριστικά που έδωσε ο Χάξλεϊ στον νέο ολοκληρωτισμό», έγραψε. «Μια συγκεντροποιημένη διοίκηση κυβερνά ανθρώπους οι οποίοι αγαπούν την υποδούλωσή τους».
Αγάπη α λα σουηδικά
Εκείνο που λένε ο Τράγκαρντ και ο Μπέργκρεν είναι ότι οι δύο αυτές εικόνες συνδέονται στενά μεταξύ τους. Η συστολή των Σουηδών είναι κατά βάθος η έκφραση ενός θεμελιακού πόθου για ατομική αυτονομία και της επιθυμίας να μην εξαρτώνται και να μη χρωστούν σε κανέναν, και ιδιαίτερα σε εκείνους με τους οποίους έχουν προσωπική σχέση – κάτι που οι συγγραφείς αποκαλούν «η σουηδική θεωρία της αγάπης».
«Αυτό σημαίνει ότι μια ιδεώδης σχέση ανάμεσα σε δύο ανθρώπους βασίζεται στην αμοιβαία ανεξαρτησία», λέει ο Τράγκαρντ. «Στις περισσότερες άλλες κουλτούρες, το αντίθετο -η αμοιβαία εξάρτηση- θεωρείται η ουσία της αγάπης».
Πολιτικά, αυτή η «ηθική λογική» όπως την αποκαλεί το βιβλίο, έχει εξελιχθεί σε μια συμφωνία ανάμεσα στους Σουηδούς ως άτομα και στο κράτος, όπου ο Σουηδός αφήνει περισσότερα στα χέρια του κράτους απ’ ό,τι θα ονειρευόταν ποτέ να κάνει ο Αμερικανός, ο Γερμανός ή ο Ιταλός. Η σουηδική πολιτική όσον αφορά την οικογένεια, ιδιαίτερα, είναι ακραία σε διεθνές επίπεδο, με κρατικά επιδοτούμενη φροντίδα για τα παιδιά, αυστηρά ατομική φορολογία μετά το γάμο και παντελή έλλειψη νομικής υποχρέωσης απέναντι στους γονείς όταν γεράσουν.
Σε αντάλλαγμα, ο Σουηδός δεν έχει καμιά ανάγκη να προσφύγει σε σχέσεις εξάρτησης – από οικογένεια, Εκκλησία ή την ιδιωτική φιλανθρωπία. (Οπως επισημαίνουν οι συγγραφείς, ο αμερικανικός ατομικισμός είναι κατά βάση αντικρατικός, ενώ ο σουηδικός έχει να κάνει με τη διαπροσωπική ανεξαρτησία.)
Αυτή η ανάγνωση της σύγχρονης Σουηδίας οδηγεί σε σημαντικά πολιτικά συμπεράσματα. Στις εκλογές που έγιναν πριν από δύο μήνες, η κεντροδεξιά αντιπολίτευση νίκησε τους σοσιαλδημοκράτες, οι οποίοι ασκούσαν την εξουσία στη διάρκεια των 50 από τα 60 προηγούμενα χρόνια. Ωστόσο, η Δεξιά δεν κέρδισε υποσχόμενη δραστικές αλλαγές αλλά διαβεβαιώνοντας ότι θα διατηρήσει το κοινωνικό κράτος και θα το βελτιώσει.
«Εστρεψαν την πλάτη στον νεοφιλελευθερισμό και δέχθηκαν όλες τις βασικές αρχές του κράτους ευημερίας», λέει ο Τράγκαρντ. «Σ’ αυτό οφείλεται η επιτυχία τους». Το βιβλίο δεν επιδιώκει να δώσει μια πλήρως θετική εικόνα. Η σουηδική εκδοχή ατομικισμού έχει σίγουρα και την σκοτεινή πλευρά της -αυτό που ο Τράγκαρντ αποκαλεί «μπεργκμανική ανάγνωση της Σουηδίας»- στην οποία «η ατομική ανεξαρτησία οδηγείται τόσο μακριά που μετατρέπεται σε μοναξιά, αποξένωση και σιωπή».
Το συμπέρασμα του βιβλίου, πάντως, είναι ότι, τελικά, το σουηδικό πρότυπο υπήρξε αναπάντεχα επιτυχημένο. Οσο για την ερώτηση που θέτει στον τίτλο του, η απάντηση είναι: Ναι, ο Σουηδός είναι άνθρωπος.