Η πρόσφατη μανία των φαντασμαγορικών ουρανοξυστών αποτελεί ευλογία, αλλά και κατάρα για την αρχιτεκτονική. Ενώ προκάλεσε έκρηξη δημιουργικότητας, ταυτόχρονα δημιούργησε μια ατμόσφαιρα, όπου συχνά η πρωτοτυπία είναι σημαντικότερη από την πραγματική καινοτομία. Λες και οι αρχιτέκτονες είναι ιδιοκτήτες σκυλιών, οι οποίοι επιδεικνύουν σε πασαρέλα τα κατοικίδιά τους ενώπιον ενός επιπόλαιου κοινού.
Αυτός ο τρελός νέος κόσμος έγινε αισθητός την περασμένη εβδομάδα με την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων δύο μεγάλων διεθνών διαγωνισμών. Και στις δύο περιπτώσεις, ένας φανταχτερός ουρανοξύστης πρόκειται να αλλάξει τον ουρανό δύο πολυαγαπημένων ευρωπαϊκών πόλεων.
Τα δύο σχέδια
Αλλά ενώ το σχέδιο για τον πύργο Φάρο κοντά στο Παρίσι είναι ένα έργο μοναδικής πρωτοτυπίας, το οποίο απαντά δυναμικά στις προκλήσεις των αστικών αντιθέσεων των μεταπολεμικών χρόνων της γαλλικής πρωτεύουσας, το άλλο, το κυκλώπειων διαστάσεων κτίριο της Gazprom στην Αγία Πετρούπολη, αποτελεί έκφραση του εγωισμού του απρόσωπου επιχειρηματικού κόσμου στη εποχή της νέας παγκόσμιας οικονομίας.
Τα δύο σχέδια αποτελούν απάντηση στις αρχιτεκτονικές προτάσεις σε ένα κρίσιμο σύγχρονο αρχιτεκτονικό πρόβλημα: της σύγκρουσης της ιστορικής πόλης με την καλπάζουσα κοινωνία της παγκοσμιοποίησης. Οι δύο προτάσεις αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα της αδεξιότητας που χαρακτηρίζει τη δημιουργική φαντασία όταν αυτή αποκόβεται από την ιστορική μνήμη.
Ο πύργος Φάρος, ο οποίος σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Τομ Μέιν του γραφείου Morphosis με έδρα το Λος Αντζελες, θα ανεγερθεί εν μέσω των πύργων-γραφεία της δυτικής επιχειρηματικής συνοικίας του Παρισιού, Λα Ντεφάνς, η οποία παρουσιάστηκε στα τέλη της δεκαετίας του ’50 ως λύση για την επέκταση της πόλης και την ταυτόχρονη προστασία του ιστορικού κέντρου από την υπέρμετρη οικιστική ανάπτυξη. Ο ουρανοξύστης, ο οποίος θα ανεγερθεί μέσα σε ένα λαβύρινθο πανομοιότυπων πύργων και άδειων πλατειών, θα υψώνεται πάνω από τον κούφιο κύβο της Μεγάλης Αψίδας της Ντεφάνς, που χτίστηκε το 1989 και την κομψή καμπύλη στέγη του σιδηροδρομικού σταθμού, από ενισχυμένο σκυρόδεμα που κατασκεύασε ο Πιέρ Λουίτζι Νέρβι, το 1958.
Παρά την εντυπωσιακή συγκέντρωση ταλέντων σε αυτό τον διαγωνισμό, τα συνολικά αποτελέσματα ήταν πολύ πλαδαρά. Ο πύργος σε σχήμα γυναικείου κραγιόν με τους κάθετους κήπους των Ζακ Χέρτζογκ και Πιέρ ντε Μερόν αποτελούν μια κοινοτοπία της σύγχρονης αρχιτεκτονικής. Κι ενώ οι Ρεμ Κουλχάας και Ζαν Νουβέλ κατέβαλαν φιλότιμη προσπάθεια προκειμένου να εναρμονιστούν με την ιδιαιτερότητα του χώρου, σκέπασαν και οι δύο τους πύργους τους με θηριώδεις γεωμετρικές φόρμες, οι οποίες δεν «έδεναν» με τον χώρο.
Ο Μέιν, αντίστοιχα, έσκαψε βαθύτερα στη σπειροειδή ιστορία του χώρου προκειμένου να κατασκευάσει ένα κτίριο με υπνωτικές ιδιότητες. Αντικρίζοντάς το από το κέντρο του Παρισιού το δέρμα του κτιρίου σε μορφή πλέγματος, το οποίο σκεπάζει ολόκληρο το κυματοειδές κτίριο, θα μοιάζει με αραχνοΰφαντη κάλτσα. Ωστόσο, όσο πλησιάζει κανείς οι φόρμες θα αποκτούν μεγαλύτερη στιβαρότητα, καθώς οι σταυροειδείς ατσάλινες δοκοί στηρίζουν μια διάτρητη μεταλλική επιφάνεια.
Το πέπλο εκπέμπει μια γαργαλιστική αύρα, ωστόσο δεν υπάρχει τίποτα επιφανειακό σε αυτό το σχέδιο. Καθώς ορθώνεται στο κέντρο του οικισμού, μέσα σε ένα κουβάρι υπέργειων οδικών δικτύων και υπόγειων σιδηροδρόμων, ο πύργος μεταμορφώνει την Ντεφάνς. Στηριζόμενος σε μια σειρά κυκλώπειων ατσάλινων πελμάτων, που θυμίζουν τρίποδο, ο πύργος ορθώνεται με ανοικτά πόδια πάνω από τον οικισμό, επιτρέποντας στους πεζούς και στα αυτοκίνητα να περνούν ακριβώς από κάτω του. Το αραχνοΰφαντο δέρμα υψώνεται και αγκαλιάζει μια κοντινή πλατεία, που συνδέει το κτίριο με τον σιδηροδρομικό σταθμό. Κάτω από αυτή τη διάτρητη μεταλλική φούστα, γιγάντιοι ανελκυστήρες ανέρχονται με ταχύτητα 10 ορόφους και καταλήγουν σε ένα ρετιρέ, όπου στεγάζεται πλήθος εστιατορίων και καφέ.
Κτίριο μηχανή
Η προσέγγιση παραπέμπει στην εποχή της αποθέωσης της μηχανής, η οποία παρήγαγε αριστουργήματα όπως οι σιδηροδρομικοί σταθμοί Gare de Lyon στο Παρίσι και το Grand Central Terminal στη Νέα Υόρκη. Προεκτείνοντας την ιδέα αυτή στα άκρα, ο Μέιν διαρρηγνύει την κορυφή μιας υφιστάμενης πλατείας για να αποκαλύψει το θέαμα των τρένων και του αυτοκινητόδρομου που κρύβεται κάτω από αυτή. Καθώς ανέρχεται κανείς μέσω των ανελκυστήρων που συνδέουν την πλατεία με το ρετιρέ, είναι σαν να κινείται στις σχισμές του δέρματος του κτιρίου, ενώ ανοίγεται κάτω από αυτόν η ιλιγγιώδης άποψη ενός υποχθόνιου κόσμου σκιών και κτιρίων της αγαπημένης πόλης ανατολικά της Αψίδας του Θριάμβου. Η αντίληψη του κτιρίου ως μηχανής αντισταθμίζεται από τη φιλική προς το περιβάλλον δομή του κτιρίου. Το διπλό στρώμα του δέρματος στην ανατολική πλευρά του κτιρίου θα εξοστρακίζει τις έντονες ακτίνες του ήλιου. Στη βόρεια πλευρά, η επιφάνεια έχει ξεφλουδίσει, αποκαλύπτοντας ένα διάφανο κρυστάλλινο δέρμα. Η κορυφή του πύργου, η οποία σχεδιάστηκε ως προέκταση του δέρματος, το οποίο μοιάζει να λικνίζεται στον άνεμο, στην πραγματικότητα αποτελείται από μια αρμαθιά κεραίες και ένα αιολικό πάρκο για την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος.
Εάν ο πύργος Φάρος αποτελεί απόδειξη των δυνατοτήτων της αρχιτεκτονικής ως εργαλείου εκπολιτισμού, το σχέδιο για κτιριακό συγκρότημα της Gazprom παραπέμπει στον καταστροφικό πύργο του Μονπαρνάς του 1972, στο μέτρο που περιφρονεί την αρχιτεκτονική κληρονομιά μιας παγκόσμιας πόλης.
77 όροφοι στην όχθη του Νέβα
Στον διαγωνισμό, τον οποίο κέρδισε το αρχιτεκτονικό γραφείο με έδρα το Λονδίνο RMJM, συμμετείχαν πολλοί αρχιτέκτονες αντίστοιχης νοοτροπίας, όπως και στον διαγωνισμό του πύργου Φάρου, από τον Κουλχάας στον Νουβέλ και στον Χέρτζογκ και στον Ντε Μερόν, ωστόσο η κλίμακα του έργου επισκιάζει εκείνη του έργου του Παρισιού, το οποίο πιθανότατα θα ενθουσίαζε τον Στάλιν. Ο 77 ορόφων πύργος στην όχθη του ποταμού Νέβα κυριαρχεί στο τοπίο, καθώς υψώνεται πάνω από τους μπαρόκ τρούλους του καθεδρικού ναού Σμόλνι.
Η υπό κυβερνητικό έλεγχο εταιρεία παραγωγής πετρελαίου και φυσικού αερίου Gazprom σκοπεύει να τριπλασιάσει το μέγεθος των κατασκευών της στην περιοχή σε τρεις διαδοχικές φάσεις.
Το σχέδιο της RMJM απεικονίζει ένα πεντάγωνο που στρέφεται καθώς υψώνεται, καταλήγοντας σε ένα είδος σπείρας. Η δομή του κτιρίου περιβάλλεται από ένα δεύτερο δέρμα, το οποίο του δίνει μια γλιστερή, πιο οργανική όψη. Ο πύργος παραμένει ένα τυπικό συγκρότημα γραφείων, με ένα κρεμαστό κήπο στη στέγη, ο οποίος φθάνει μέχρι το έδαφος, απηχώντας τους κλασικούς κήπους της Αγίας Πετρούπολης.
Οι αρχιτέκτονες ισχυρίζονται ότι η μορφή των πύργων παραπέμπει στις ένδοξες μπαρόκ ακίδες που σχίζουν τον ουρανό της πόλης. Παρομοιάζουν το δεύτερο δέρμα με γούνινο παλτό, το οποίο θα δημιουργήσει ένα είδος μόνωσης, η οποία προφυλάσσει το εσωτερικό από τους παγωμένους χειμώνες της πόλης. Οσο και αν προσπαθούν να το καλύψουν κάτω από μια σειρά μεταφορών, παραμένει ένα τυπικό συγκρότημα γραφείων, όπως αυτά που συναντάει κανείς εν αφθονία στο Ντουμπάι, τη Σιγκαπούρη και το Πεκίνο. Οι ποικίλες μεταφορές συνιστούν θλιβερή τυποποίηση της ιστορίας, μια αποτυχημένη απόπειρα απόκρυψης της δυσάρεστης πραγματικότητας πίσω από τετριμμένες εικόνες καρτ ποστάλ και διαφημιστικών εντύπων.
Το σχέδιο της RMJM, το οποίο κέρδισε τον διαγωνισμό, υπερβαίνει την ιστορία προς όφελος της τετριμμένης αντίληψης της παγκόσμιας αγοράς. Εάν ο μελλοντικός πύργος του Παρισιού αποκαλύπτει πώς ένα μεγάλο αρχιτεκτονικό έργο μπορεί να προσδώσει νέο νόημα στο παρελθόν, ο πύργος της Gazprom αποτελεί απόδειξη της εξαφάνισης της ιστορίας κάτω από τους οχληρούς τροχούς του παγκόσμιου καπιταλισμού.