Οταν τα ευρέως διαθέσιμα φάρμακα της «πρώτης γραμμής» δεν φέρνουν αποτελέσματα, οι ασθενείς με έιτζ πρέπει ή να πληρώνουν κάθε μήνα μια περιουσία για φάρμακα δεύτερης γραμμής ή να πεθάνουν. Υπάρχει και τρίτη επιλογή, την οποία εφάρμοσε στις 29 Νοεμβρίου η κυβέρνηση της Ταϊλάνδης. Η κυβέρνηση εξέδωσε «υποχρεωτική άδεια» για το efavirenz, ένα φάρμακο δεύτερης γραμμής της αμερικανικής Merck. Η τοπική φαρμακευτική εταιρεία θα παράγει το φάρμακο με λιγότερο από το μισό κόστος, προσφέροντας και μια ελάχιστη αποζημίωση (0,5% των πωλήσεων) στην εταιρεία που κατέχει την πατέντα του φαρμάκου.
Οι αντιδράσεις στην ανακοίνωση ήταν προβλέψιμες. Ασθενείς, ανθρωπιστικές οργανώσεις, γιατροί και αξιωματούχοι του συστήματος υγείας καλωσόρισαν την τόλμη της απόφασης. Το παράρτημα του αμερικανικού εμπορικού επιμελητηρίου στην Ταϊλάνδη απογοητεύθηκε σφόδρα και έκανε λόγο για «αρνητικό σημάδι» προς τους ξένους επενδυτές.
Η έκδοση «υποχρεωτικής άδειας» για φάρμακα είναι σύμφωνη με το δίκαιο της Ταϊλάνδης, όταν πρόκειται για επείγουσα κρίση, ενώ είναι σύμφωνη και με τους διεθνείς εμπορικούς κανόνες. Επειτα από έντονες πιέσεις ακτιβιστών και γιατρών, η διεθνής συμφωνία TRIPS για την πνευματική ιδιοκτησία εμπορικών προϊόντων περιλαμβάνει εξαίρεση για τα φάρμακα σε περιπτώσεις εκτάκτου ανάγκης. Και η επιδημία του έιτζ αποτελεί, σε πολλές χώρες, πραγματικά έκτακτη ανάγκη.
Επειδή το διεθνές καθεστώς έχει δεχθεί αυτήν την εξαίρεση, οι ΗΠΑ επιδιώκουν να την παρακάμψουν συνάπτοντας διμερείς εμπορικές συμφωνίες, που θωρακίζουν χωρίς ανθρωπιστικές εξαιρέσεις την πνευματική ιδιοκτησία. Μια τέτοια διμερή συμφωνία διαπραγματευόταν στις αρχές της χρονιάς η αμερικανική κυβέρνηση με την ταϊλανδική κυβέρνηση του Τακσίν Σιναουάτρα. Τότε, ο επικεφαλής του παραρτήματος της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας στην Ταϊλάνδη, δρ Γουίλιαμ Αλντις, είχε επισημάνει δημοσίως τους κινδύνους της συμφωνίας αυτής για τη φαρμακευτική περίθαλψη στη χώρα. Χωρίς να το πολυκαταλάβει, ο Αλντις (συμπτωματικά Αμερικανός) πήρε μετάθεση για την Ινδία. Είχαν περάσει μόλις 16 μήνες από τα 4 χρόνια που κανονικά διαρκούσε η θητεία του.
Ομως ο πολιτικός αναβρασμός στην Ταϊλάνδη «πάγωσε» τις διαπραγματεύσεις, ενώ στις 19 Σεπτεμβρίου ο στρατός με τις ευλογίες του βασιλιά ανέτρεψε αναίμακτα τον φιλικό προς τα επιχειρηματικά συμφέροντα πρωθυπουργό. Εκτοτε, η στάση της διεθνούς κοινότητας προς τη νέα κυβέρνηση είναι αμήχανη – όμως, αν οι στρατηγοί συνεχίσουν σε αυτή την κατεύθυνση, σύντομα θα αρχίσουν οι πύρινες καταγγελίες για δικτατορική διακυβέρνηση.
Εδώ και μήνες, οι ταϊλανδικές Αρχές προσπαθούσαν να εξασφαλίσουν έκπτωση στην τιμή του φαρμάκου από τη Merck. Οταν δεν τα κατάφεραν, η αντίδρασή τους ακολούθησε τα βήματα των κυβερνήσεων άλλων αναπτυσσόμενων χωρών, όπως η Ινδονησία και η Ζιμπάμπουε. Το 2004, παραδείγματος χάρη, η γειτονική Μαλαισία εξέδωσε «υποχρεωτική άδεια» για τρία φάρμακα εναντίον του έιτζ, μειώνοντας το κόστος τους κατά 81%. Ετσι, τριπλασιάστηκαν οι ασθενείς που είχε τη δυνατότητα να περιθάλψει το σύστημα υγείας της χώρας, ενώ η υποχρεωτική άδεια παρότρυνε και άλλες εταιρείες να προσφέρουν τα προϊόντα τους σε μειωμένες τιμές. Οσο για τα κέρδη των φαρμακευτικών εταιρειών, ελάχιστα επηρεάστηκαν, αφού έτσι κι αλλιώς, ο μεγαλύτερος όγκος των εσόδων τους προέρχεται από τις πωλήσεις στις ανεπτυγμένες χώρες.