«Ψωνίζοντας στη Βιέννη» είναι το μότο της διαφημιστικής αφίσας που βρίσκεται κολλημένη σε όλα τα τουριστικά γραφεία, στο αεροδρόμιο, στα ξενοδοχεία και στο κέντρο της πόλης. Πάνω στην αφίσα εμφανίζεται μια γνωστή φυσιογνωμία· επιμηκυμένη κατά μερικούς πόντους λόγω της τεντωμένης κόχης, σαν να τη διαπερνάει ηλεκτρικό ρεύμα, είναι η μορφή του σκηνοθέτη του θεάτρου της όπερας, Πίτερ Σέλαρς.
Το πνεύμα του Μότσαρτ
Τι σημαίνει; Ο ξακουστός για τις προκλήσεις του καλλιτέχνης αυτός, που έφερε τον «Ντον Τζιοβάνι» του Μότσαρτ στο Χάρλεμ της Νέας Υόρκης, γύρισε στο κατεστημένο προσπαθώντας να δελεάσει τους τουρίστες με τα δολάριά τους; Μάλλον το αντίθετο συμβαίνει. Η Βιέννη προσπαθεί να προσεταιριστεί την κατάπληξη του καινούργιου. Από τα 38,5 εκατομμύρια δολάρια που διατέθηκαν για το εορταστικό φεστιβάλ Βιέννη/Μότσαρτ, το οποίο σηματοδοτεί την επέτειο των 250 χρόνων από τη γέννηση του Μότσαρτ, το ένα τρίτο κατευθύνθηκε στον Σέλαρς. Συγκεκριμένα, για το φεστιβάλ που οργάνωσε εντός του φεστιβάλ ονομάζοντάς το «Νεοστεφάνωτη ελπίδα». Ο τίτλος αυτός δεν είναι παρά το όνομα της Μασονικής Στοάς στην οποία ανήκε ο Μότσαρτ, το αξιοπερίεργο όμως είναι ότι στο Φεστιβάλ θα ακουστούν νέα έργα γραμμένα από μη Αυστριακούς συνθέτες. Του Μότσαρτ δεν θα ακουστεί ούτε μία νότα.
Αλλά η μουσική που θα ακουστεί εντός αυτού του φεστιβάλ καλύπτει μια πολύ πλατιά κλίμακα, από όπερες του Αμερικανού Τζον Ανταμς και της Φινλανδής Κάιγια Σααριάχο έως μια σειρά συναυλιών που θα δώσουν παράνομοι μετανάστες, οι οποίοι ζουν στη Βιέννη. Ισως όμως το πιο ενδιαφέρον μέρος του φεστιβάλ είναι οι 6 ταινίες που παρήγγειλε ο Σέλαρς διαθέτοντας τα 25 εκατομμύρια δολάρια της χορηγίας του. Ανάμεσά τους, το «Μισοφέγγαρο», μια ιρανο-ιρακινή συμπαραγωγή που κέρδισε το βραβείο καλύτερης ταινίας «Χρυσή αχιβάδα» στο Κινηματογραφικό Φεστιβάλ του Σαν Σεμπαστιάν στην Ισπανία και το «Αμάκ από την Παραγουάη», πρώτη ταινία της Παραγουανής Παζ Εντσίνα, η οποία κέρδισε ένα βραβείο στο Φεστιβάλ των Καννών.
«Εχω την εμμονή να αντιμετωπίζω τους κινηματογραφιστές και τους αρχιτέκτονες ως καλλιτέχνες», είπε πρόσφατα ο Σέλαρς, προσθέτοντας: «Το να παραγγέλνεις μια ταινία, όπως θα παράγγελνες μια μουσική σύνθεση ή ένα ζωγραφικό έργο, είναι πολύ ωραίο πράγμα».
Στα 49 του σήμερα ο Σέλαρς έχει μια σβέλτη αεικίνητη σιλουέτα· αραδιάζει τα λόγια του σαν μια μικρή Σεχραζάντ, εξ Αμερικής. Αλλωστε, οι σκηνοθέτες του θεάτρου τι άλλο είναι από αφηγητές παραμυθιών, απλώς ο Σέλαρς ως επικεφαλής και δημιουργός ενός φεστιβάλ έχει μια μακρύτερη ιστορία να αφηγηθεί. Είναι μια ιστορία που σε «Νεοστεφάνωτη ελπίδα» αρχίζει με το τέλος του Μότσαρτ.
Τρία θέματα
Ο Μότσαρτ γεννήθηκε στο Σάλτσμπουργκ αλλά πέθανε στη Βιέννη γι’ αυτό και για τον Σέλαρς η ιστορία του έπρεπε να ξεδιπλωθεί εκεί, να ειπωθεί από την πλευρά της Βιέννης. Το ερώτημα είναι, πού θα έφθανε, αφού πέθανε τόσο νέος; Ποιο θα ήταν το επόμενο βήμα του; Αναθέτοντας τις παραγγελίες ο Σέλαρς εξειδίκευσε το ερώτημα τούτο, σε τρία θέματα τα οποία είδε να ξεπροβάλλουν από τα τρία μείζονα έργα που ο Μότσαρτ συνέθεσε το 1791, το τελευταίο έτος της ζωής του. Αυτά είναι, όπως λέει:
«Η μαγεία και η μεταμόρφωση στον «Μαγικό αυλό» με επίκεντρο τη δοκιμασία μιας καινούργιας γενιάς, στη φωτιά και στο νερό· η αλήθεια και η συμφιλίωση, όπου μας προσκαλεί η όπερα «Επιείκεια του Τίτου» με τρόπο οραματικό· και φυσικά η τελετή των νεκρών. Τούτο, με αφορμή το «Ρέκβιεμ», είναι το τρίτο θέμα». Πώς; «Παντού στον κόσμο κάθε μέρα ανακαλύπτονται ομαδικοί τάφοι», τονίζει ο Σέλαρς «και τούτη η χώρα δεν είναι ξένη στους ομαδικούς τάφους».
Σε όλη την πορεία του ο Σέλαρς διαπνέεται από μια αταλάντευτη αρχή, ότι η τέχνη έχει κοινωνικό περιβάλλον και αναφορές. Η πίστη αυτή οδηγεί και σε εμπνευσμένες, ασυνήθιστες παραγγελίες, όπως αυτές των ταινιών, οι οποίες έδωσαν σε μερικές χώρες οικονομικές δυνατότητες, που πριν δεν είχαν, να δημιουργήσουν ουσιαστικό έργο. Οδηγούν επίσης και σε προσωπικές αντιλήψεις, όπως αυτή του ίδιου του Σέλαρς, περί του Μότσαρτ ως φορέα κοινωνικών αλλαγών. Με τα παραστατικά του λόγια, είναι ως εξής:
Πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις
«Φόρμα της σονάτας: μια ιδέα Α καταφθάνει, πολύ χαρούμενη που έφθασε. Φθάνει όμως και η ιδέα Β, που είναι ενοχλητικό πράγμα. Η ιδέα Α πρέπει εξ ολοκλήρου να αναδημιουργήσει τον εαυτό της ώστε να χωρέσει και την ιδέα Β. Ιδού, λοιπόν, η εικόνα της κοινωνικής μεταμόρφωσης διά της εισδοχής. Είναι η γλώσσα του Μότσαρτ. Για μένα, όλη η μουσική έχει αυτές τις κοινωνικές διαστάσεις».
Ενα άλλο αγαπητό θέμα του Σέλαρς είναι η αλληλεπίδραση μεταξύ των διαφορετικών πολιτισμών, θέμα που ήδη έχει κομίσει αξιόλογους καρπούς στο φεστιβάλ αυτό της Βιέννης (λήξη του την επόμενη Τετάρτη). Ο Σέλαρς επιδεικνύει με λάμψη χαράς στα μάτια τις θεματικές υπερκαλύψεις, αλλά και τις ιδέες που δημιουργήθηκαν από έργα, με εντελώς διαφορετικό μεταξύ τους ορίζοντα και παρελθόν. Το συναρπαστικό φιλμ «Οπερα Ιάβα», π.χ., του Ινδονήσιου σκηνοθέτη Γκαρίν Νουγκρόχο, σε μια εικόνα του που αναπαριστά μια γυναίκα στεγνωμένη με ξερό πηλό περιμένοντας να σμιλευτεί σε πήλινο γλυπτό, απηχεί ένα βίντεο από την καλλιτεχνική έκθεση «Πράσινη Φλόγα», την οποία διοργάνωσε ο Αιθίοπας ανθρωπολόγος Μεσκερέμ Ασεγκουέντ.
Μια άλλη ιδέα – σύμπτωση της «Οπερα Ιάβα», δεν ήταν τόσο συμπτωματική. Ο Σέλαρς χρησιμοποίησε έναν από τους πρωταγωνιστές, τον Εκο Σουπριγιάντο, ως χορευτή στην παράστασή του της όπερας του Τζον Ανταμς «Ενα ανθισμένο δέντρο». Στην περίπτωση τούτη, η διαχωριστική γραμμή μεταξύ ασυνείδητης συμ-μετοχής πολιτισμών και συνειδητής υιοθεσίας ιδεών, είναι ασαφής.
Θέσεις και αντιθέσεις
Η πραγματοποίηση και διεξαγωγή των φεστιβάλ του Σέλαρς δεν υπήρχε πάντα ομαλή υπόθεση. Το πιο πρόσφατο, πριν από αυτό, στην Αδελαΐδα της Αυστραλίας, το 2001, έληξε με έντονες κριτικές και χρηματικό έλλειμμα. Μια προκαταρκτική σφυγμομέτρηση της πολιτείας του Εσεν για ένα φεστιβάλ προγραμματισμένο εκεί για το έργο 2010, ήδη προκαλεί συζητήσεις και αντιθέσεις στη Γερμανία. Ομως, η «Νεοστεφάνωτη ελπίδα» φαίνεται πως σημείωσε επιτυχία, με νέα συναρπαστικά έργα και δίχως άξιες λόγου αντιθέσεις με τους Βιεννέζους.