Το πρωτοκορυφαίο γεγονός της εκκλησιαστικής επικαιρότητας εντός του έτους 2006 ήταν η επίσκεψη του Πάπα Βενέδικτου ΙΣΤ΄ στον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο την 30ή Νοεμβρίου στην Κωνσταντινούπολη. Τα λεγόμενα και τα δρώμενα αυτής της επίσκεψης, οι δηλώσεις στον Τύπο, καθώς και το επίσημο τελικό κείμενο πιστοποίησαν για μία ακόμη φορά ότι η θέση της πίστης στον σημερινό κόσμο οφείλει να είναι υπεύθυνη και να τοποθετείται ενώπιον της πολιτικής και του πολιτισμού.
Η εκκλησία ως φορέας της πίστης κινείται εντός της πολιτικής χωρίς όμως ποτέ να κομματίζεται και δίχως να μεροληπτεί παραταξιακά. Σε καμία περίπτωση η πίστη δεν είναι απολιτική, δηλαδή δεν αιωρείται στον ασφαλή αιθέρα κάποιου δήθεν υπερουράνιου τόπου μακριά από την πυρίκαυστη ζώνη της τραγικής πραγματικότητας της εποχής μας. Η εκκλησία δεν είναι «εκ του κόσμου τούτου», κατά τη ρητή διατύπωση του Θεανθρώπου ιδρυτή της, αλλά κατά την εξίσου απερίφραστη ρήση του Ιδίου, η εκκλησία είναι «εν τω κόσμω», δηλαδή εντός της εποχής της. Η πίστη είναι ενώπιον της πολιτικής και καλείται να λαμβάνει θέση στα δρώμενα της ιστορίας παραμένοντας στο πλευρό των θυμάτων της ιστορίας, επικρίνοντας τους θύτες τους και δικαιώνοντας το αθώο ανίσχυρο θύμα ενώπιον του εκάστοτε πανίσχυρου θύτη του.
Αναφορά στα ανθρώπινα δικαιώματα
Συγκεκριμένο απτό δείγμα μιας τέτοιας στάσης είναι η Κοινή Διακήρυξη Πάπα και Πατριάρχη ότι «Ρωμαιοκαθολικοί και Ορθόδοξοι καλούνται να αναλάβουν από κοινού δράσιν υπέρ του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, παντός ανθρώπου πλασθέντος κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν Θεού, ως και υπέρ της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτισμικής αναπτύξεως». Αξιοπρόσεκτο είναι ότι σημειώνεται ρητή αναφορά στα ανθρώπινα δικαιώματα που δεν αποσιωπώνται ούτε απαξιώνονται σαν δήθεν «δυτικό ιδεολόγημα» κάποιων τάχα «γραικύλων φωταδιστών», όπως δυστυχώς λέγεται από άλλα εκκλησιαστικά χείλη ελληνοφώνων ηγετών.
Βέβαια, η ευθύνη που απορρέει από μια τέτοια έντιμη εκκλησιαστική τοποθέτηση είναι προφανής και αμφοτερόπλευρη. Από τη γείτονα χώρα ζητείται ο σεβασμός της οικουμενικότητας του Πατριαρχείου, η επαναλειτουργία της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης, η κατοχύρωση των κληροδοτημάτων και των ελληνικών περιουσιών κ.λπ. Αλλά και στη δική μας χώρα πρέπει επιτέλους να ανεγερθεί τέμενος στην Αθήνα μετά την τραγελαφική μετακίνησή του από το Αεροδρόμιο και το Μοναστηράκι στον Ελαιώνα επί σειρά ετών με ευθύνη των ελλαδικών εκκλησιαστικών αρχών που ειρωνεύονται τα ανθρώπινα δικαιώματα και κωλυσιεργούν στην υλοποίησή τους προκειμένου περί των θρησκευτικών μειονοτήτων της πατρίδας μας.
Αναφορικά με τον πολιτισμό, η Κοινή Διακήρυξη υπερθεματίζει τον διάλογο των πολιτισμών και των θρησκειών τονίζοντας ότι «ο φόνος αθώων εν ονόματι του Θεού είναι προσβολή προς Αυτόν και προς την ανθρωπίνην αξιοπρέπειαν… ενθαρρύνομεν την ανάπτυξιν στενοτέρων σχέσεων μεταξύ των χριστιανών και ενός αυθεντικού και συνεπούς διαθρησκειακού διαλόγου επί τη προοπτική ενός αγώνος κατά πάσης μορφής βίας και διακρίσεων». Αξιοπρόσεκτη είναι η ορολογία που χρησιμοποιείται: «ανανεωμένην και ισχυράν προβολήν του Ευαγγελίου, προσηρμοσμένην εις τας συγχρόνους πολιτισμικάς τάσεις… ανανεωμένην διακονίαν του ανθρώπου».
Μολονότι επισημαίνεται η ανάγκη των χριστιανών «να ενώσουν τας προσπαθείας των διά την διαφύλαξιν των χριστιανικών ριζών, παραδόσεων και αξιών» της Ευρώπης, ωστόσο τονίζεται εξίσου: «παραμένοντες ανοικτοί προς τας άλλας θρησκείας και προς την συμβολήν αυτών εις τον πολιτισμόν… να διασφαλίσωμεν τον σεβασμόν της ιστορίας και να συμβάλωμεν επίσης εις τον πολιτισμόν της μελλοντικής Ευρώπης».
Ανοικτότητα και ταυτότητα
Η ανοικτότητα προς καθετί άλλο (θρησκεία, πολιτισμό) συνδυάζεται με την πιστότητα στην παράδοση, έτσι ώστε η Ευρώπη να μη θεωρείται σαν μια δήθεν κλειστή «χριστιανική λέσχη». Η χριστιανική ταυτότητα του ευρωπαϊκού πολιτισμού δεν είναι αποκλειστική άλλων θρησκευτικών παραδόσεων (εβραϊκής ή ισλαμικής), αλλά είναι περιεκτική. Ο χριστιανισμός είναι ο πρωταγωνιστής και οι άλλες παραδόσεις παραμένουν συναγωνιστές στην οικοδόμηση της Ευρώπης. Παρότι κανένας δεν αποκλείεται, ωστόσο όλοι ιεραρχούνται ιστορικά στη συγκρότηση της ευρωπαϊκής ταυτότητας.
Η Κοινή Διακήρυξη Πάπα και Πατριάρχη είναι η τελευταία λέξη και ο καλύτερος λόγος που ακούστηκε από εκκλησιαστικά ηγετικά χείλη στον καιρό μας. Συνδυάζει ανοικτότητα και ταυτότητα, πίστη στην παράδοση και εμπιστοσύνη στο μέλλον, λατρεία στον Θεό και διακονία στον άνθρωπο, πολιτική ευθύνη και πολιτιστική συμμετοχή στις ωδίνες της ιστορίας και στις οδύνες των ανθρώπων σήμερα.
* Ο Μάριος Π. Μπέγζος είναι καθηγητής Συγκριτικής Φιλοσοφίας της Θρησκείας του Πανεπιστημίου Αθηνών.