Είναι Δευτέρα μεσημέρι, στις 23 Απριλίου και ο Αμερικανός υπουργός Αμύνης, Ρόμπερτ Γκέιτς συνομιλεί με τον Βλαντιμίρ Πούτιν στη Μόσχα όταν ο τελευταίος πληροφορείται τον θάνατο του Μπόρις Γέλτσιν. Η είδηση επέλεξε την πλέον συμβολική στιγμή, καθώς η Ουάσιγκτον δέχεται μια ακόμη απόρριψη για το φλέγον θέμα της αντιπυραυλικής άμυνας από τον πρόεδρο, ο οποίος ανέκτησε το χαμένο κύρος της Μόσχας – ενώ εκείνος που το είχε απολέσει μόλις εγκατέλειψε τα εγκόσμια. Αυτομάτως ένα κύμα νοσταλγίας για την κατακρημνιζόμενη Ρωσία της δεκαετίας του ’90 έρχεται να τυλίξει τη Δύση, προτού ο συνειρμός την παρασύρει σε μια μάλλον ενοχλητική υποψία: Ποια ακριβώς θα ήταν η ισχύς του Βλαντιμίρ Πούτιν σήμερα εάν δεν είχε προηγηθεί η εποχή Γέλτσιν και μήπως οι δύο αντιφατικές διακυβερνήσεις συνιστούν τις όψεις του ιδίου και του αυτού νομίσματος;
Οι σπόροι του αυταρχισμού
Σχετική ανάλυση δημοσιεύτηκε την Τρίτη στη βρετανική Guardian και σύμφωνα με αυτήν «ο Μπόρις Γέλτσιν και ο Βλαντιμίρ Πούτιν αποτελούν ο ένας την αντίστροφη εικόνα του άλλου, ενώ η δική μας αποτυχία να δούμε τον κρίκο που τους συνδέει συνεχίζει να περιπλέκει τις σχέσεις μας με τη Μόσχα»… «Πολλοί από τους σπόρους του ρωσικού αυταρχισμού», σύμφωνα με το ίδιο σχόλιο, «φυτεύτηκαν στη διάρκεια της εποχής Γέλτσιν» και «εάν οι μεταρρυθμίσεις Γέλτσιν προκάλεσαν πτώση της βιοηχανικής παραγωγής μεγαλύτερη εκείνης που πυροδότησε η εισβολή του Χίτλερ το 1941, η απάντηση για την πλούσια σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο Ρωσία του σήμερα είναι ο επιθετικός εθνικισμός». Οπως το έθεσε το Γαλλικό Πρακτορείο, ο Μπόρις Γέλτσιν άφησε στη χώρα «δύσκολη κληρονομιά που εξακολουθεί να καθορίζει την ατζέντα Πούτιν». Διότι κατά τη διευκρίνιση της ρωσικής «Βεντομόστι», «τα αισθήματα των Ρώσων για τις μεταρρυθμίσεις Γέλτσιν αντανακλώνται ακριβώς στη σημερινή ανάποδη πορεία της χώρας».
«Οι δύο πρώτες προεδρίες της Ρωσίας δεν αποτελούν αντίθεση», συμπλήρωσε ο αναλυτής Φιόντορ Λουκιάνοφ, «αλλά μια ενιαία περίοδο, στην οποία ο Γέλτσιν είχε το πιο επικίνδυνο μέρος». Πριν από λίγες εβδομάδες, επίσης, η Ιντερνάσιοναλ Χέραλντ Τρίμπιουν προσπαθούσε να εξηγήσει «την ψυχρότητα του προέδρου Πούτιν έναντι των ΗΠΑ», παραπέμποντας τους αναγνώστες στο φόβο «που ενέπνευσε η εμπειρία της εποχής Γέλτσιν». Τα δύο τρίτα των Ρώσων πολιτών προτιμούν ένα ισχυρό κράτος προστατευτισμού αντί για ένα φιλελεύθερο κράτος, επιβεβαιώνουν οι δημοσκοπήσεις. Με λίγα λόγια, η ψυχρή και ατίθαση Ρωσία του Πούτιν γεννήθηκε από τα λάθη του προκατόχου του.
Οι δύο διακυβερνήσεις είναι αναμφισβήτητα αλληλένδετες -άλλωστε αμφότεροι οι πρόεδροι υπήρξαν δημιουργήματα του ίδιου συστήματος- αλλά αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι ο τελευταίος αντλεί ισχύ από τις αποτυχίες του πρώτου ή ότι θα είχε κάνει αντίστοιχα σφάλματα στη θέση του. Διόλου βέβαιο είναι ότι ο Βλαντιμίρ Πούτιν θα επέτρεπε σε 40 δισ. δολάρια δυτικής βοήθειας να κάνουν φτερά και να καταλήξουν σε ξένους λογαριασμούς στο πλαίσιο της «θεραπείας σοκ», ή ότι θα παραβίαζε το Σύνταγμα για να διορίσει τη θυγατέρα του προεδρικό σύμβουλο. Και ίσως ο πιο σημαντικός κρίκος που συνδέει τους δύο ηγέτες είναι η παρασκηνιακή συμφωνία για τη διαδοχή, στα τέλη του 1999, που επέτρεψε αφ’ ενός σ’ έναν άγνωστο έως τότε πρώην αξιωματούχο της KGB να αναλάβει τα ηνία της χώρας και αφ’ ετέρου διασφάλισε το απυρόβλητο της οικογένειας Γέλτσιν όταν άρχισαν οι διώξεις κατά της ολιγαρχίας.
Τέσσερα είναι, σύμφωνα με τον Guardian, τα σημεία κλειδιά της προεδρίας Γέλτσιν: το ότι διέλυσε τη Σοβιετική Ενωση, προώθησε τη θεραπεία σοκ προς όφελος των ολίγων, βομβάρδισε τη Βουλή τον Οκτώβριο του 1993 για να αφοπλίσει τους επικριτές του και εξαπέλυσε τον πρώτο πόλεμο κατά της Τσετσενίας. Τα κοινά των δύο διακυβερνήσεων είναι προφανή, όπως και οι διαφορές. Ο αυταρχισμός δεν έλειψε από την περίοδο Γέλτσιν, παρά τις περί του αντιθέτου δυτικές αναλύσεις που παρακάμπτουν τη συνταγματική κρίση του 1993, όταν ο εκλιπών διακήρυξε ότι αναλαμβάνει σαρωτικές υπερεξουσίες, προκειμένου να εφαρμόσει το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα… Στην Τσετσενία, επίσης, αμφότεροι οι πρόεδροι χρησιμοποίησαν την ισχύ της βίας, με τον δεύτερο να υπερτερεί στη διπλωματία, αν κρίνουμε από τον ευθύβολο παραλληλισμό των Τσετσένων αυτονομιστών με την Αλ Κάιντα την επομένη της 11ης Σεπτεμβρίου.
Σχετικά με τις διαφορές, είναι αυτές ακριβώς που αποτελούν τη βάση της συνταγής Πούτιν. Εάν υπάρχουν τέσσερα αντίστοιχα σημεία-κλειδιά της τρέχουσας προεδρίας, αυτά είναι: Ο ακρωτηριασμός των εξουσιών των τοπικών κυβερνήσεων τον Σεπτέμβριο του 2004 -μετά την κρίση των ομήρων στο Μπεσλάν- διά του οποίου διασφαλίστηκε η συνοχή της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Δεύτερον, η μάχη κατά της ολιγαρχίας – με αποκορύφωμα τη δίωξη σε βάρος του προέδρου της Yukos, Μιχαήλ Χανταρκόφσκι, σύμβολο της «εισβολής» της δυτικού τύπου δημοκρατίας στη Ρωσία. Τρίτον η εκμετάλλευση της ενεργειακής υπεροχής έναντι των Δυτικών πελατών και τέλος η μετατροπή του τσετσενικού προβλήματος σε μέσο ενίσχυσης της προεδρικής δημοτικότητας. Ολα -παρότι επικρίθηκαν από τη Δύση για ευνόητους λόγους- συνέβαλαν στην ανάκτηση του ρωσικού κύρους.
Η διακυβέρνηση Γέλτσιν
Ιούνιος ’91. Ο Μπόρις Γέλτσιν αναλαμβάνει τα ηνία της Ρωσίας ως ο πρώτος εκλεγμένος πρόεδρός της.
Αύγουστος ’91. Διασφαλίζει τη θέση του στην Ιστορία ως ο επικεφαλής της αντίστασης κατά των κομμουνιστών πραξικοπηματιών.
Δεκέμβριος ’91. Ο Μπόρις Γέλτσιν διαπραγματεύεται με τους ηγέτες της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Στις 8 του μηνός, ο πρόεδρος Μπους (ο πρεσβύτερος) ενημερώνεται για την ίδρυση της Κοινοπολιτείας Ανεξαρτήτων Κρατών προτού η είδηση φθάσει στ’ αυτιά του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ.
Ιανουάριος ’92. Υιοθετεί το πρόγραμμα «θεραπεία-σοκ», που καταγγέλλεται ως «οικονομική γενοκτονία» από βουλευτές και μέλη της κυβέρνησης.
Οκτώβριος ’93. Η σφοδρή σύγκρουση προέδρου και Βουλής και η κατακόρυφη πτώση του βιοτικού επιπέδου -από το 1989 το ΑΕΠ συρρικνώθηκε κατά το ήμισυ- καταλήγουν στην επίθεση κατά του κτιρίου του Κοινοβουλίου, που έχει καταληφθεί από διαδηλωτές.
Δεκέμβριος ’94. Ο Μπόρις Γέλτσιν στέλνει στρατεύματα στην Τσετσενία, αλλά δύο χρόνια μετά θα αποδεχτεί το συμβιβαστικό σχέδιο Λέμπεντ για τη μερική αυτονόμηση των Τσετσένων.
Ιούλιος ’96. Επενεκλέγεται πρόεδρος με την οικονομική υποστήριξη ισχυρών επιχειρηματιών που απέκτησαν αμύθητα πλούτη διά των πειρατικών ιδιωτικοποιήσεων.
Αύγουστος ’98. Η κατάρρευση του ρουβλίου επισφραγίζει την οικονομική και πολιτική κρίση.
Αύγουστος ’99. Διορίζει πρωθυπουργό τον Βλαντιμίρ Πούτιν, ο οποίος εξαπολύει πάραυτα δεύτερο πόλεμο κατά της Τσετσενίας.
Δεκέμβριος ’99. Ο Μπόρις Γέλτσιν παραιτείται αφού ο Βλαντιμίρ Πούτιν, ο οποίος αναλαμβάνει χρέη προέδρου, του εγγυάται αμνηστία.