Οταν, την προηγούμενη εβδομάδα, ο Αμερικανός πρόεδρος Μπους δήλωσε ότι η πολιτική ελευθερία είναι το φυσικό υποπροϊόν της οικονομικής ελευθερίας, δεν εισέπραξε αντιρρήσεις μόνο από το Πεκίνο και τη Μόσχα. Ακόμη και κάποιοι που ανέκαθεν υποστήριζαν τη θεωρία ότι ο καπιταλισμός έχει ανάγκη τη δημοκρατία για να επιβιώσει, έχουν πάψει να την ενστερνίζονται.
Από την Κίνα, όπου η οικονομική ανάπτυξη παραμένει αλματώδης παρά τη διακυβέρνηση του κομμουνιστικού κόμματος, ώς τη Ρωσία και τη Βενεζουέλα, οι εξελίξεις σε όλο τον κόσμο δείχνουν τα όρια μιας αντίληψης που κυριαρχούσε όχι μόνο σε κύκλους διανοουμένων, αλλά και σε δημοκρατικές και ρεπουμπλικανικές κυβερνήσεις. Της αντίληψης ότι ο καπιταλισμός και η δημοκρατία είναι δύο πλευρές του ίδιου νομίσματος, και το ένα ενισχύει το άλλο.
«Κάποιοι, μεταξύ των οποίων και εγώ, εξακολουθούν να πιστεύουν ότι κάποια στιγμή θα συμβεί», λέει ο Φράνσις Φουκουγιάμα του πανεπιστημίου Τζονς Χόπκινς για τη μετάβαση της Κίνας στη δημοκρατία. «Ομως τα χρονικά πλαίσια είναι πολύ ευρύτερα» καθώς για τις επόμενες δύο δεκαετίες «το αυταρχικό καθεστώς θα συνεχίσει να υπάρχει και θα γίνει ισχυρότερο».
Μετά την κατάρρευση του κομμουνισμού, ο Φουκουγιάμα ταυτίστηκε όσο κανείς άλλος με τη θεωρία της άρρηκτης διασύνδεσης καπιταλισμού και δημοκρατίας. Στο διάσημο δοκίμιό του «Το τέλος της ιστορίας» υποστήριξε ότι όλα τα κράτη θα εξελιχθούν σε φιλελεύθερες δημοκρατίες δυτικού τύπου.
Το 1989, ο δημοκρατικός καπιταλισμός φαινόταν σαν να όδευε κατευθείαν προς τη νίκη. «Στις αρχές της δεκαετίας του ’90 υπήρχαν πολλές ελπίδες», λέει ο Μάικλ Μάντελμπαουμ, συγγραφέας του υπό έκδοση βιβλίου «Η καλή φήμη της δημοκρατίας Ανοδος και Κίνδυνοι της δημοφιλέστερης μορφής διακυβέρνησης».
Διεύρυνση της μεσαίας τάξης
Τότε υπήρχε η πεποίθηση ότι η αύξηση των εισοδημάτων δημιουργεί μεσαίες τάξεις που διεκδικούν προσωπική ελευθερία και πολιτική ισχύ. Ως σημείο καμπής θεωρείτο η άνοδος του κατά κεφαλήν εισοδήματος στα 6.000 – 8.000 δολάρια ετησίως. Υπήρχαν βέβαια κάποιες εξαιρέσεις, όπως η Σιγκαπούρη και η Μαλαισία όπου τα χρηματιστήρια ανθούσαν, αλλά οι κυβερνήσεις ήταν απολυταρχικές, όμως δεν θεωρούνταν αρκετά μεγάλα ή αρκετά σημαντικά για να πλήξουν τη θεωρία.
Καθώς όμως η εφαρμογή της «θεραπείας σοκ» της ελεύθερης αγοράς έκλεινε επιχειρήσεις και διέλυε υπηρεσίες κοινής ωφελείας και αυταρχικές κυβερνήσεις ανέβηκαν στην εξουσία στον Καύκασο, την Κεντρική Ασία και τη Ρωσία, η αρχική αισιοδοξία για την προέλαση της δημοκρατίας εξανεμίστηκε.
Κάποιοι επιστήμονες επεσήμαναν ότι η αμερικανική εμπειρία της ταυτόχρονης δημιουργίας καπιταλιστικού και δημοκρατικού συστήματος δεν είναι μοντέλο για τον υπόλοιπο κόσμο, αλλά εξαίρεση. «Ο καπιταλισμός προηγήθηκε της δημοκρατίας παντού, εκτός από τις ΗΠΑ», είπε ο Μπρους Σκοτ, οικονομολόγος στο Χάρβαρντ Μπίζνες Σκουλ και συγγραφέας του «Καπιταλισμός, Δημοκρατία και Ανάπτυξη». «Στον υπόλοιπο κόσμο πέρασαν 100, 200, 300 χρόνια μέχρι να φθάσουν στο σημείο να μπορούν να διαχειριστούν μια δημοκρατία». Σύμφωνα με τον Σκοτ, το μεγάλο λάθος ήταν «να θεωρήσεις ότι το μόνο που χρειάζεται για μια δημοκρατία είναι σύνταγμα και εκλογές, αυτό ήταν πραγματικά ηλίθιο».
Ο νομπελίστας Τζότζεφ Στίγκλιτς συμφωνεί ότι μία από τις μεγαλύτερες αλλαγές που έχουν συμβεί από την αρχή της δεκαετίας του ’90 είναι το πόσο θολό έχει γίνει το νόημα της δημοκρατίας και πόσο εύκολη είναι η χειραγώγηση των εκλογών. Ετσι, εμφανίστηκαν διάφορες θεωρίες, όπως αυτή της «ανελεύθερης δημοκρατίας» για να εξηγήσουν το γιατί. Μια άλλη θεωρία ήταν αυτή των «ασιατικών αξιών», τις οποίες επικαλέστηκε ο πρώην πρωθυπουργός της Σιγκαπούρης Λι Κουαν Γιου ισχυριζόμενος ότι οι πολιτιστικές διαφορές της Ασίας οδηγούν σε διαφορετικό δρόμο δημοκρατικής ανάπτυξης. Αργότερα, αμέσως μετά τον πόλεμο στο Ιράκ, υπήρξε μια «μίνι έκρηξη αισιοδοξίας» για τον εκδημοκρατισμό που φέρνει ο καπιταλισμός, με τις λαϊκές εξεγέρσεις στην Ουκρανία, τη Γεωργία και το Κιργιζιστάν και τις εκλογές στη Γάζα, τον Λίβανο και την Αίγυπτο. Η αισιοδοξία γρήγορα μετριάστηκε.
Τώρα κάποιοι υποστηρίζουν ότι η ελεύθερη αγορά μπορεί και να υποσκάψει τη δημοκρατία. «Δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι ο καπιταλισμός οδηγεί στη δημοκρατία», είπε ο Σκοτ. «Το σίγουρο για τον καπιταλισμό είναι ότι παράγει ασταμάτητα εισοδηματικές ανισότητες και κάποια στιγμή αυτό καταλήγει να γίνεται ασύμβατο με τη δημοκρατία». Η δε αντίληψη ότι ο καπιταλισμός είναι άμεσα συνδεδεμένος με τη δημοκρατία μπορεί να γυρίσει μπούμερανγκ. «Ενα από τα πιο δύσκολα, αλλά και πιο σημαντικά πράγματα για τη διατήρηση της ελευθερίας είναι να διαχωρίσουμε τον καπιταλισμό από τη δημοκρατία στο μυαλό του κόσμου», είπε ο λόρδος Ραλφ Ντάρεντορφ, καθηγητής στο Κέντρο Ερευνών Κοινωνικών Επιστημών του Βερολίνου.
«Η Κίνα είναι το μεγάλο τεστ»
Κι όμως, πολλοί συνεχίζουν να πιστεύουν ότι οι ελεύθερες αγορές και οι ελεύθεροι άνθρωποι αλληλοσυμπληρώνονται, όπως το τζιν με το τόνικ. Για να είναι οικονομικά ανταγωνιστική, μια χώρα πρέπει να ενσωματωθεί στο παγκόσμιο δίκτυο πληροφοριών, που εκθέτει τους πολίτες της σε άλλα πολιτικά συστήματα και κουλτούρες. Οπως λέει ο Μάντελμπαουμ: «Οταν οι συνήθειες και οι αξίες της οικονομίας της αγοράς μεταφερθούν στη σφαίρα της πολιτικής το πολίτευμα που προκύπτει είναι η δημοκρατία». «Εχω πολλές ελπίδες για την προοπτική της Ρωσίας σε 20 ή 30 χρόνια», λέει. «Μπορώ να φανταστώ την ειρηνική μετατροπή της Ρωσίας σε δημοκρατία γιατί έχει δημοκρατικούς θεσμούς». Ομως, «η Κίνα είναι το μεγάλο τεστ». Παρά τη διεύρυνση της μεσαίας τάξης, εξακολουθούν να υπάρχουν ένα δισεκατομμύριο φτωχοί. Ενώ η πίεση για δημοκρατία θα αυξάνεται, η κινεζική ηγεσία μπορεί να είναι σε θέση να τη συγκρατήσει. Ο Μάντελμπαουμ προσέθεσε ότι δεν θα εκπλαγεί αν η Κίνα ή η Ρωσία επινοήσουν μια άλλη εκδοχή της ξεπερασμένης ιδέας περί ασιατικών αξιών «μια νέα μορφή αυταρχικής ιδεολογίας που προσπαθεί να δικαιολογήσει» τα συστήματά τους.
Ο Φουκουγιάμα δήλωσε ότι σε ένα πράγμα διαφωνεί με τους νεοσυντηρητικούς στην κυβέρνηση Μπους. «Νομίζω ότι, γενικά, οι ΗΠΑ δεν μπορούν να κάνουν και πολλά πράγματα», λέει.