Ο καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου Ζαφέρ Ουσκούλ, επιφανής διανοούμενος της κοινοβουλευτικής αριστεράς, είχε προκαλέσει αίσθηση αποδεχόμενος πρόταση του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) του Ταγίπ Ερντογάν να κατέλθει ως κυβερνητικός υποψήφιος στις εκλογές. «Γιατί δεχθήκατε; Τι κοινό έχετε με το ΑΚΡ;» τον είχε ρωτήσει η δημοσιογράφος Νεσιέ Ντουζέλ, εκφράζοντας την απορία όσων αδυνατούσαν να συμβιβάσουν τις αριστερές του καταβολές με το συντηρητικό κοινωνικό προφίλ του ΑΚΡ. Ο Ουσκούλ εξήγησε τότε πως με το κόμμα τον συνδέει η ίδια αντίληψη περί εκδημοκρατισμού.
Προσδοκίες
Η είδηση της προσχώρησής του στο ΑΚΡ συνδέθηκε εξαρχής με τις υποσχέσεις του κόμματος για την κατάρτιση νέου, «Πολιτικού Συντάγματος» μετά τις εκλογές. Με τον όρο αυτό το ΑΚΡ αλλά και η φιλελεύθερη διανόηση αναφέρονται στην εκκαθάριση του ισχύοντος Συντάγματος, που κατήρτισε τη χούντα του Εβρέν το 1982, από τα κατάλοιπα της στρατιωτικής διακυβέρνησης (1980-1983). Η μεν πρόταση του ΑΚΡ καταδεικνύει πως το κόμμα έχει ξεπεράσει τις ισλαμικές του καταβολές και έχει μετατραπεί σε κεντρώα δύναμη, που εκπροσωπεί τις πλέον ετερόκλητες ομάδες. Η δε αποδοχή του Ουσκούλ υπογραμμίζει πως το όραμα ενός δημοκρατικού συντάγματος, συνάδοντος με τις αρχές της Ε.Ε., συνενώνει ΑΚΡ και αριστερά σε ενιαίο μέτωπο.
Πρώτη πράξη του νικηφόρου ΑΚΡ, προτού καν συγκληθεί η νέα Βουλή σε σώμα, υπήρξε η σύγκληση επιτροπής εμπειρογνωμόνων για την κατάρτιση σχεδίου συντάγματος. Το ΑΚΡ τήρησε την προεκλογική υπόσχεσή του. Δεν έθεσε όμως τον Ουσκούλ -που εξελέγη βουλευτής Μερσίνας- επικεφαλής της επιτροπής, προτιμώντας τον πρώην υπουργό Δικαιοσύνης Τζεμίλ Τσιτσέκ. Το παρασκήνιο της επιλογής αυτής είναι ενδεικτικό της τουρκικής πραγματικότητας.
Κατά τον φιλελεύθερο αναλυτή της «Μιλιέτ» Χασάν Τζεμάλ, στην Τουρκία Συνταγματικό πρόβλημα και στράτευμα ταυτίζονται. Ο Τζεμάλ εξηγεί πως τα τρία τελευταία Συντάγματα (του 1961, 1973 και 1982) αποτελούν καρπό πραξικοπήματος. Καταρτίσθηκαν από το στράτευμα με σκοπό να διασφαλίσουν τον έλεγχό του επί της πολιτικής ζωής. Ο έλεγχος αυτός εξυπηρετεί τα συμφέροντα του κοινωνικού -γραφειοκρατικού- πολιτικού κατεστημένου που ονοματίζεται «Κεμαλιστές» σε αντιδιαστολή με τη νέα πολιτική τάξη, που εκπροσωπεί το ΑΚΡ. Η όλη συζήτηση περί συνταγματικής αναθεώρησης περιστρέφεται γύρω από την επιθυμία του κεμαλικού κατεστημένου να διατηρήσει τον έλεγχό του ενάντια στην αμφισβήτησή του από το ΑΚΡ και την αριστερά.
Ο «φόβος της πλειοψηφίας»
Κατά τον Τζεμάλ, κοινό σημείο των τριών Συνταγμάτων αποτελεί ο «φόβος της πλειοψηφίας», της κάλπης. Ο αναλυτής αναφέρεται στις συχνές φράσεις που χρησιμοποιούν οι Κεμαλιστές, «άξεστος λαός» και «κίνδυνος σκοταδισμού». Τα τρία «χουντικά συντάγματα», εξηγεί, απηχούν έντονα τη νοοτροπία ότι η «υπερβολική δημοκρατία», που ξεφεύγει του πλαισίου ελέγχου της λαϊκής βούλησης που καθιερώνουν, θα φέρει «το σκοταδισμό», θα ενθαρρύνει τις αποσχιστικές τάσεις και θα οδηγήσει στη διαίρεση της χώρας.
Ο «συνταγματικός έλεγχος» της λαϊκής βούλησης εξασφαλιζόταν μέσω δύο θεσμών, του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας (ΣΕΑ) και της Προεδρίας της Δημοκρατίας. Το ΣΕΑ, με στρατιωτική πλειοψηφία, είχε αρμοδιότητα επί όλων των θεμάτων εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής. Ο δε Πρόεδρος της Δημοκρατίας, καίτοι έμμεσα εκλεγόμενος, έφερε αυξημένες αρμοδιότητες. Συμπράττοντας με τα δικαστήρια και το Ανώτατο Συμβούλιο Παιδείας (ΑΣΠ), των οποίων τα μέλη διόριζε, ο Πρόεδρος μπορούσε να ελέγχει ότι ο πολιτικός βίος δεν ξέφευγε από τα όρια της κεμαλικής ιδεολογίας και να θέτει όρια στις επιλογές της εκλεγμένης κυβέρνησης. Το πώς οι θεσμοί αυτοί δύνανται να κινηθούν συντονισμένα με το στράτευμα για την ανατροπή της λαϊκής βούλησης καταφάνηκε στην κρίση γύρω από τις προεδρικές τον Απρίλιο και τον Μάιο.
Το πρώτο πλήγμα δέχθηκε ο μηχανισμός «θεσμικού ελέγχου» στη συνταγματική αναθεώρηση του 2003. Επωφελούμενη των διαπραγματεύσεων με την Ε.Ε. και των επιταγών των κριτηρίων της Κοπεγχάγης, η πρώτη κυβέρνηση του ΑΚΡ άλλαξε τη σύσταση και τις αρμοδιότητες του ΣΕΑ, μετατρέποντάς το σε απλά συμβουλευτικό όργανο με πλειοψηφία πολιτικών. Το τωρινό σχέδιο αναθεώρησης στοχεύει να ακυρώσει τους μηχανισμούς επέμβασης του στρατεύματος στην πολιτική, ενισχύοντας παράλληλα τα ατομικά δικαιώματα και την αρχή του κράτους δικαίου. Το νέο Σύνταγμα θα έχει ως πρότυπο εκείνα της Ευρώπης και τις αρχές του διεθνούς δικαίου όπως διακηρύσσονται στις διεθνείς συνθήκες που έχει υπογράψει η Τουρκία.
Τα βασικά σημεία της συνταγματικής πρότασης ανακοινώθηκαν από τον Τζεμίλ Τσιτσέκ:
-Αρθρο θα ορίζει πως τα ατομικά δικαιώματα θα μπορούν να περιορισθούν μόνο υπό τις προϋποθέσεις που ορίζει η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.
-Τα δικαιώματα του παιδιού θα προστατεύονται με ειδική διάταξη.
-Ενισχύεται η ισότητα των φύλων ενώπιον του νόμου και προβλέπονται «θετικές διακρίσεις» υπέρ των γυναικών.
-Καταργείται η διάταξη που προβλέπει ως υποχρεωτικό το μάθημα «Θρηκευτικών και Ηθικής».
-Καταργείται το ΣΕΑ ως συνταγματικός θεσμός. Το όργανο μετονομάζεται Συμβούλιο Εθνικής Αμυνας και προβλέπεται η λειτουργία του σύμφωνα με ειδικό νόμο, που θα περιορίζει την αρμοδιότητά του σε θέματα αμύνης.
-Καταργείται το ΑΣΕ, που είχε αποστολή να επιβλέπει την τήρηση των αρχών του Ατατουρκισμού στα πανεπιστήμια. Το ΑΣΕ επέβαλε απαγόρευση ισλαμικής μαντίλας εντός των πανεπιστημίων, μαθήματα της ιστορίας του Ατατουρκισμού (είδος κατήχησης) σε όλες τις σχολές και ενέκρινε τις προαγωγές του διδακτικού προσωπικού.
-Περιορίζονται οι αρμοδιότητες του προέδρου, που θα μπορεί πλέον να διορίζει μόνο τους πρέσβεις και τους νομάρχες, και περιορισμένο αριθμό δικαστικών.
Ο Ατατουρκισμός παραμένει
Παρά τις εξαγγελίες περί δημοκρατικού συντάγματος στα πρότυπα των Ευρωπαϊκών, στο σχέδιο διατηρούνται οι εκφράσεις του ισχύοντος που υμνούν τον Ατατούρκ και ορίζουν τον Ατατουρκισμό επίσημη ιδεολογία του κράτους. Ο Ζαφέρ Ουσκούλ, όπως πολλοί διανοούμενοι στο παρελθόν, είχε αμέσως μετά τις εκλογές μιλήσει για την ανάγκη ενός συντάγματος «άχρωμου», χωρίς αναφορά σε συγκεκριμένη ιδεολογία.
Ακολούθησαν λυσσαλέες διαμαρτυρίες των Κεμαλιστών, που χρησιμοποίησαν πάλι το χαρτί της κινδυνολογίας και έκαναν λόγο για το «σκοταδισμό» που έρχεται να πλακώσει τη χώρα. Η κυβέρνηση ανήσυχη έσπευσε να δηλώσει ότι οι δηλώσεις του Ουσκούλ απηχούν τις προσωπικές του θέσεις, και δεν τον συμπεριέλαβε στην επιτροπή προπαρασκευής του συνταγματικού σχεδίου… Οι επιφανείς πανεπιστημιακοί Μπασκίν Οράν και Ιμπραήμ Καμπόγλου είχαν νωρίτερα συρθεί σε δίκη με την κατηγορία «Προσβολής του Τουρκισμού», επειδή σε έκθεσή τους είχαν ισχυρισθεί ότι «ο εθνικισμός του Ατατούρκ» δεν συνάδει με τη σημερινή εποχή.
Ο δε καθηγητής Αττίλα Γιάιλα είχε παυθεί από τα διδακτικά του καθήκοντα λόγω δήλωσής του ότι κάποια στιγμή «Οι Ευρωπαίοι θα μας ρωτήσουν γιατί έχουμε τις προτομές και τα συνθήματα αυτού του άνδρα παντού». Παρά τις αλλαγές των τελευταίων ετών, η δημοκρατία στην Τουρκία έχει ακόμη σαφέστατα όρια.
Το μοιραίο λάθος του Ζαφέρ Ουσκούλ
Η πρόταση του Ζαφέρ Ουσκούλ για την παράλειψη στο νέο Σύνταγμα των αναφορών στον Ατατουρκισμό ως επίσημη ιδεολογία του κόστισε τη θέση του επικεφαλής της επιτροπής εμπειρογνωμόνων. Οι παρακάτω εκφράσεις, που προσομοιάζουν το ισχύον Σύνταγμα με εκείνα των απολυταρχικών καθεστώτων, διέπονται από προπαγανδιστικό πνεύμα και άκρατο εθνικισμό:
Προοίμιο
Αυτό το Σύνταγμα, που επιβεβαιώνει την αιώνια ύπαρξη της τουρκικής πατρίδας και του τουρκικού έθνους και το αδιαίρετο του υψηλού τουρκικού κράτους, σύμφωνα με την έννοια του εθνικισμού και τις μεταρρυθμίσεις και αρχές που καθιέρωσε ο ιδρυτής της Τουρκικής Δημοκρατίας, αθάνατος ηγέτης και ασυναγώνιστος ήρωας Ατατούρκ [….].
Που αναγνωρίζει ότι ενέργειες που στρέφονται κατά των τουρκικών εθνικών συμφερόντων, της ύπαρξης των Τούρκων σε ένα αδιαίρετο κράτος και πατρίδα, των ιστορικών και ηθικών αρχών του τουρκισμού, του εθνικισμού, των αρχών και των μεταρρυθμίσεων του Ατατούρκ και της ιδέας του περί εκσυγχρονισμού στερούνται πάσης προστασίας, και ότι -ως απαραίτητη προϋπόθεση της αρχής του κοσμικού κράτους- τα ιερά θρησκευτικά αισθήματα δεν θα αναμειγνύονται στην πολιτική και τις κρατικές υποθέσεις.
Που αναγνωρίζει ότι κάθε Τούρκος έχει εκ γενετής δικαίωμα να […] αναπτύσσει τις πνευματικές του ικανότητες υπό την αιγίδα της εθνικής κουλτούρας και πολιτισμού [….].
Που αναγνωρίζει ότι οι Τούρκοι πολίτες συνενώνονται στην εθνική τιμή και υπερηφάνεια […] σε κάθε έκφανση της εθνικής ζωής […].Επαφίεται από το τουρκικό έθνος στην αγάπη για το έθνος και την πατρίδα των δημοκρατικών τέκνων του.
Αρθρο 2
Η Τουρκική Δημοκρατία αποτελεί δημοκρατικό, κοσμικό και κοινωνικό κράτος δικαίου εδραζόμενο […] στην εθνική αλληλεγγύη […] τον εθνικισμό του Ατατούρκ και τις βασικές αρχές που αναφέρονται στο Προοίμιο [….]
Αρθρο 42
Η εκπαίδευση παρέχεται σύμφωνα με τα ιδεώδη και τις μεταρρυθμίσεις του Ατατούρκ, σύμφωνα με τις σύγχρονες επιστημονικές και διδακτικές αρχές και υπό τον έλεγχο του κράτους.
