Σε ατέρμονες συζητήσεις περί του περιεχομένου και τελολογίας του κεμαλισμού (ή ατατουρκισμού) αναλώνονται τις τελευταίες εβδομάδες οι Τούρκοι διανοούμενοι. Η ιδεολογική συζήτηση γύρω από τη φύση και τις επιταγές της κρατικής ιδεολογίας φέρνει από καιρού εις καιρόν σε αντιπαράθεση φιλελεύθερους και κεμαλιστές διανοητές και έχει συχνά οδηγήσει σε διαξιφισμούς. Πίσω από την πρόσφατη αναθέρμανση της συζήτησης βρίσκεται το παρασκήνιο της κατάρτισης του νέου Συντάγματος της Τουρκίας και το ζήτημα του αν και πώς θα πρέπει ο κεμαλισμός να εισαχθεί σε αυτό.
Η υπόσχεση για νέο Σύνταγμα, εκκαθαρισμένο από τα κατάλοιπα της στρατοκρατίας που κατήρτισε το ισχύον Σύνταγμα του 1982, συμπεριελήφθη στις προεκλογικές υποσχέσεις του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ). Το κόμμα κινήθηκε, αμέσως μετά τον εκλογικό του θρίαμβο, να την υλοποιήσει. Ο συνταγματολόγος Ζαφέρ Ουσκούλ, διανοοούμενος της Αριστεράς που προσχώρησε στο ΑΚΡ λόγω «κοινής αντίληψης περί εκδημοκρατισμού», προοριζόταν να προεδρεύσει της Νομικής Επιτροπής Αναθεώρησης. Το ΑΚΡ, ωστόσο, δεν τον συμπεριέλαβε καν στην επιτροπή, εξαιτίας δήλωσής του πως το νέο Σύνταγμα δεν θα πρέπει να συμπεριλάβει καμία αναφορά στην κεμαλική ιδεολογία. Η δήλωση προκάλεσε λυσσαλέα αντίδραση του κατεστημένου, που θέλησε να διαγνώσει σε αυτήν ίχνη ισλαμικού σκοταδισμού και σχέδια διαίρεσης του κράτους. Ταυτόχρονα πανικόβαλε το επιτελείο του ΑΚΡ για πιθανή κινητοποίηση του στρατεύματος, με την επίκληση δήθεν πολιτειακής απειλής.
Ο Ουσκούλ είχε μιλήσει για ανάγκη ενός Συντάγματος ιδεολογικά αποχρωματισμένου, ανακινώντας ένα αίτημα δεκαετιών των διανοουμένων της Αριστεράς και των ευρωπαϊστών. Η προοδευτική διανόηση επιθυμεί Σύνταγμα που θα περιέχει τεχνικούς κανόνες για την εκλογή και τις αρμοδιότητες των κρατικών οργάνων και τα δικαιώματα των πολιτών, κανόνες ουδέτερους προς και απομακρυσμένους από ιδεολογικά κατασκευάσματα. Ενα Σύνταγμα δημοκρατικό, του οποίου απώτερος στόχος θα είναι η προστασία του πολίτη από την κρατική αυθαιρεσία. Το ισχύον Σύνταγμα κατηγορείται πως πράττει ακριβώς το αντίθετο, περιορίζοντας ασφυκτικά τις ατομικές ελευθερίες στο όνομα της προστασίας της κρατικής ασφάλειας και ακεραιότητας.
Οπως φανερώνει η κατακρήμνιση του Ουσκούλ, το αίτημα αυτό είναι αδύνατο να πραγματοποιηθεί υπό τις παρούσες πολιτικές συγκυρίες. Στο «ιδεολογικά αποχρωματισμένο Σύνταγμα» αντιτίθενται σθεναρά το στράτευμα, η ανώτατη γραφειοκρατία και το πανεπιστημιακό και δικαστικό κατεστημένο, που δεν μπορούν να φαντασθούν την τουρκική πολιτεία να επιβιώνει χωρίς τον ατατουρκισμό συνταγματικό θεμέλιο του δημόσιου βίου. Το ζήτημα που συνεπώς απασχολεί τους προοδευτικούς συνταγματολόγους είναι με ποιο τρόπο θα μπορούσε να επιτευχθεί μια μέση λύση, που και τους κεμαλιστές θα ικανοποιούσε και το αίτημα για ένα δημοκρατικό Σύνταγμα στα πρότυπα των ευρωπαϊκών θα εξυπηρετούσε.
Τη μορφή που η συμβιβαστική λύση ενδέχεται να λάβει ανέλυσε σε εκτενή συνέντευξή του στη Νεσιέ Γασίν της φιλελεύθερης Ραντικάλ ο Εργκούν Οζμπουντουν, επίσης συνταγματολόγος, που ετέθη τελικά επικεφαλής της Νομικής Επιτροπής Αναθεώρησης. Σύμφωνα με τον Οζμπουντουν, το νέο Σύνταγμα θα περιέχει μεν αναφορές στον Ατατούρκ, τις «αρχές και τις μεταρρυθμίσεις» του και το ιδεώδες του «σύγχρονου πολιτισμού» ως γενικές ρήτρες, όχι όμως και στον τεχνικό όρο των «έξι βελών» που παρέχει κατευθυντήριες γραμμές για την εφαρμογή της κεμαλικής ιδελογίας από τον κρατικό μηχανισμό.
Τα «έξι βέλη»
Τα περίφημα «έξι βέλη» αποτελούν το έμβλημα του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος (CHP) που ίδρυσε ο ίδιος ο Ατατούρκ και που αποτελεί ακόμη το όχημα πολιτικής έκφρασης των κεμαλιστών. Παριστάνουν τις έξι θεμελιώδεις αρχές της κεμαλικής ιδεολογίας – εθνικισμός, λαοκρατία (έναντι μοναρχίας), δημοκρατία (έναντι σουλτανάτου), κοσμικό κράτος, οικονομικός κρατισμός και «επαναστατικός εκσυγχρονισμός». Κατά τον Οζμπουντουν, μια γενική αναφορά στον εθνάρχη και το ιδεώδες της προσπέλασης του «σύγχρονου πολιτισμού» δεν είναι ασυμβίβαστη με τον στόχο ενός δημοκρατικού, σύγχρονου, ευρωπαϊκού Συντάγματος. Ωστόσο, η αναφορά των «έξι βελών» ως κατευθυντήριων αρχών του τουρκικού κράτους στο Σύνταγμα αναιρεί τον ως άνω στόχο.
Κατά τον Οζμπουντουν, οι συχνές επικλήσεις του Ατατούρκ και του κεμαλισμού στο «Σύνταγμα πραξικοπήματος» που κατήρτισε η χούντα Εβρέν στοχεύουν να προσδώσουν νομιμοποίηση στον περιορισμό της ελευθερίας σκέψης και έκφρασης («Ενέργειες που στρέφονται κατά των τουρκικών εθνικών συμφερόντων, της ύπαρξης των Τούρκων σ’ ένα αδιαίρετο κράτος και πατρίδα, των ιστορικών και ηθικών αρχών του τουρκισμού, του εθνικισμού, των αρχών και μεταρρυθμίσεων του Ατατούρκ και της ιδέας του περί εκσυγχρονισμού στερούνται πάσης προστασίας» ορίζεται στο προοίμιο του ισχύοντος Συντάγματος).
Η όποια συζήτηση σχετικά με την εισφορά του κεμαλισμού στο νέο Σύνταγμα «σκαλώνει» αναγκαστικά στο ζήτημα του ακριβούς περιεχομένου της ιδεολογίας αυτής. Ο Οζμπουντουν ισχυρίζεται πως ο κεμαλισμός πρέπει να θεωρηθεί πως συμπυκνώνεται στην αρχή του εκσυγχρονισμού, τόσο κεντρική στην ατατουρκική τελολογία. Αυτή θα πρέπει να παραμείνει στο Σύνταγμα περισσότερο ως προτροπή του νομοθέτη, που δεν θα συνοδεύεται από νομική υποχρέωση συμμόρφωσης. Κατά τον Οζμπουντουν, η όποια αναφορά στα «έξι βέλη» του ατατουρκισμού θα οδηγήσει σε ατέρμονες περιπλοκές.
Κρατισμός
Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα των κινδύνων που θα εγκυμονούσε μια απόπειρα εγγραφής του κεμαλισμού στο Σύνταγμα υπό τη μορφή απαρίθμησης προγραμματικών αρχών, ο Οζμπουντουν αναφέρει την επίκληση της αρχής του κρατισμού. Η αρχή διαμόρφωνε την οικονομική πολιτική του τουρκικού κράτους για δεκαετίες, εγκαταλείφθηκε ωστόσο τα τελευταία χρόνια λόγω της προσαρμογής της Τουρκίας στην πραγματικότητα της παγκοσμιοποιημένης αγοράς. Τη ρήξη με το παρελθόν σφραγίζει το εκτεταμένο πρόγραμμα ιδιωτικοποιήσεων της κυβέρνησης Ερντογάν. Στην περίπτωση που η αρχή του κρατισμού περιληφθεί στο νέο Σύνταγμα, τα δικαστήρια θα μπορούν να την επικαλεσθούν προκειμένου να ανατρέψουν τις ιδιωτικοποιήσεις, υπογράμμισε ο Οζμπουντουν.
Χωρίς «ιερό βιβλίο», αλλά με όραμα λένε οι στοχαστές
Την ανάγκη συνολικής επανεξέτασης του κεμαλισμού υπό τα σύγχρονα δεδομένα επισημαίνουν πλήθος στοχαστές. Ο πανεπιστημιακός Μερντάν Χεκίμογλου ισχυρίζεται ότι ο κεμαλισμός δεν αποτελεί ιδεολογία, καθώς δεν έχει στατικό χαρακτήρα και αυστηρό δόγμα, αλλά σύστημα σκέψης και εθνικών αξιών που διέπεται από προσαρμοστικότητα στις εκάστοτε διεθνείς συνθήκες και εθνικές ανάγκες. Ο Χεκίμογλου σημειώνει πως ο κεμαλισμός δεν διαθέτει «ιερό βιβλίο», ενώ τονίζει ότι τον αποδέχονται ως τμήμα του ιδεολογικού τους οπλοστασίου οι πλέον ετερόκλητες, ιδεολογικά, ομάδες.
Ο διαπρεπής αριστερός πολιτικός επιστήμων και ένθερμος ευρωπαϊστής Μπασκίν Οράν διακηρύσσει πως από τον κεμαλισμό οι επερχόμενες γενιές πρέπει να συγκρατήσουν το εκσυγχρονιστικό όραμά του, απαλασσόμενες από τη στείρα απομνημόνευση παρωχημένων συνθημάτων. Για τον Οράν, το εκσυγχρονιστικό όραμα του Ατατούρκ μεταφράζεται στη σημερινή πραγματικότητα ως επιταγή για την ενσωμάτωση της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ενωση, για ισχυροποίηση της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην εσωτερική έννομη τάξη και για εκδημοκρατισμό.
