«H επισφράγιση του τέλους του στρατού». Ετσι χαρακτήρισε κοσμικός αξιωματούχος της τουρκικής κυβέρνησης την εκλογή του πρώην ισλαμιστή Αμπντουλάχ Γκιουλ στην προεδρία της Τουρκίας στις 28 Αυγούστου. Αλλοι θεώρησαν την εκλογή του Γκιουλ, που συνέβη παρά την αντίθεση του στρατού, ως ηθική νίκη των ευσεβών μαζών απέναντι στην γκρινιάρα κοσμική ελίτ που συγκεντρώνει χρήμα και εξουσία.
Οπως και να ‘χει, η πορεία του Γκιουλ από μια εργατική οικογένεια της Ανατολίας στο ύπατο αξίωμα θα μεταμορφώσει την τουρκική πολιτική. Ως πρόεδρος, ο Γκιουλ ασκεί βέτο στους νόμους, εγκρίνει τον διορισμό ανώτατων αξιωματούχων και, το ανησυχητικότερο όλων για τους στρατηγούς, είναι ο επικεφαλής των ενόπλων δυνάμεων.
Οι στρατηγοί αρνήθηκαν να τον χαιρετήσουν στην πρώτη επίσημη εκδήλωση στην οποία παρέστη, ενώ δεν πάτησαν το πόδι τους στην τελετή ορκωμοσίας του. Επίσης απούσα από την τελετή ήταν και η σύζυγος του Γκιουλ, της οποία η ισλαμική μαντίλα συμβολίζει την πολιτική κρίση του τελευταίου τετραμήνου. Η κάλυψη της κεφαλής απαγορεύεται σε όλα τα δημόσια κτίρια και τα σχολεία, ενώ ώς την περασμένη εβδομάδα η απαγόρευση ίσχυε και για το προεδρικό μέγαρο όπου κάποτε έζησε ο Κεμάλ Ατατούρκ.
Οι αρχές του κράτους
Στην πρώτη του ομιλία, ο Γκιουλ επιχείρησε να καθησυχάσει τους φόβους, τονίζοντας ότι θα μείνει πιστός στις κοσμικές αρχές του κράτους. Επίσης, είπε χίλια καλά λόγια για τους στρατηγούς και τόνισε ότι θα εξακολουθήσει την ευρωπαϊκή πορεία της Τουρκίας. Ομως, ο 56χρονος οικονομολόγος και πρώην υπουργός Εξωτερικών υπαινίχθηκε ταυτόχρονα μια πιο διασταλτική ερμηνεία του τουρκικού κοσμικού κράτους. «Το κοσμικό κράτος», είπε ο Γκιουλ, «είναι προϋπόθεση κοινωνικής ειρήνης», αλλά είναι και ένα μοντέλο για την ανοχή «διαφορετικών τρόπων ζωής». Κάποιοι θεώρησαν τη διατύπωση αυτή πρόδρομο της χαλάρωσης των απαγορεύσεων στο θέμα της μαντίλας και των ισλαμικών σχολείων.
Πολλά θα εξαρτηθούν από τον Ταγίπ Ερντογάν, του οποίου το κόμμα επανεξελέγη σαρωτικά τον Ιούλιο. Οι εκλογές εκείνες είχαν προκηρυχθεί έπειτα από μια μακρά διαμάχη εξουσίας με το στρατό, που, με την υποστήριξη της Δικαιοσύνης, είχε επιχειρήσει να φράξει το δρόμο του Γκιουλ προς την προεδρία. Οι στρατηγοί, που έχουν ανατρέψει τέσσερις κυβερνήσεις από το 1960, απείλησαν με νέα επέμβαση, αλλά μέχρι στιγμής απέφυγαν να δράσουν.
Ομως, μία ακόμη σύγκρουση διαγράφεται στον ορίζοντα. Του χρόνου, ο Ερντογάν σχεδιάζει να προωθήσει προς ψήφιση ένα νέο, «πολιτικό» σύνταγμα, σε αντικατάσταση του συντάγματος που έγραψαν οι στρατιωτικοί μετά το πραξικόπημα του 1980. Τα άρθρα που έχουν διαρρεύσει στον Τύπο είναι επαναστατικά. Οι ανώτατοι αξιωματικοί δεν θα έχουν πλέον ασυλία από την τακτική Δικαιοσύνη, τα στρατιωτικά εφετεία θα καταργηθούν, η κουρδική θα διδάσκεται ως δεύτερη γλώσσα στα δημόσια σχολεία, ο ορισμός της «τουρκοσύνης» θα διευρυνθεί για να περιλαμβάνει πολίτες με διαφορετικά πολιτιστικά και θρησκευτικά υπόβαθρα.
Τα «κέντρα του κακού»
Ο στρατός έχει εκνευριστεί. Οι γνωρίζοντες θεωρούν ότι, όταν ο αρχηγός του τουρκικού γενικού επιτελείου Γιασάρ Μπουγιούκανιτ έκανε λόγο για «κέντρα του κακού» που απεργάζονται τη διάβρωση του κοσμικού κράτους, αναφερόταν στο νέο σύνταγμα. Αλλοι προσδοκούν ότι οι στρατηγοί θα προσπαθήσουν να δημιουργήσουν ρήγμα ανάμεσα στον Γκιουλ και στον Ερντογάν. Μεταξύ τους, ανέκαθεν υπέβοσκε κάποια αντιζηλία και επιπλέον, το νέο σύνταγμα που προτείνει ο πρωθυπουργός περιορίζει δραστικά τις εξουσίες του Προέδρου της Δημοκρατίας. Θα έμπαινε άραγε ο Γκιουλ στον πειρασμό να εμποδίσει την ψήφισή του; Μάλλον πρόκειται για ευσεβείς πόθους ταπεινωμένων στρατηγών.