1. Τι είναι το όζον και πού βρίσκεται;
Το όζον είναι ένα αέριο που βρίσκεται στη φύση και αποτελείται από τρία άτομα οξυγόνου (Ο3). Η ονομασία του προέρχεται από την ελληνική λέξη όζειν. Το 90% του όζοντος της γήινης ατμόσφαιρας βρίσκεται στο άνω τμήμα της στρατόσφαιρας και διαμορφώνει τη στιβάδα του όζοντος. Το υπόλοιπο 10% βρίσκεται στην τροπόσφαιρα (10-16 χιλιόμετρα από τη Γη). Το όζον της στρατόσφαιρας ονομάζεται και «καλό» όζον, γιατί έχει θετικό ρόλο, ενώ εκείνο της τροπόσφαιρας «κακό» όζον, γιατί αποτελεί συστατικό στοιχείο του φωτοχημικού νέφους, προκαλώντας ερεθισμούς, αναπνευστικά προβλήματα, πονοκεφάλους στους ανθρώπους και βλάπτοντας, επιπλέον, φυτά και ζώα.
2. Γιατί είναι «καλό» το όζον της στρατόσφαιρας;
Διότι απορροφά ένα σημαντικό μέρος της βλαβερής βιολογικά υπεριώδους ακτινοβολίας του ήλιου (UV-B). Επιπλέον, το «καλό» όζον συμβάλλει στην εξουδετέρωση ρυπαντών όπως το μονοξείδιο του άνθρακα και τα οξείδια του αζώτου, καθώς και αερίων του θερμοκηπίου όπως το μεθάνιο.
3. Τι προβλήματα προξενεί η υπεριώδης ακτινοβολία;
Η υπερβολική έκθεση στην υπεριώδη ακτινοβολία του ήλιου μπορεί να προκαλέσει καρκίνο του δέρματος, καταρράκτη των οφθαλμών και βλάβες στο ανοσοποιητικό σύστημα. Μείωση κατά 1% της στιβάδας του όζοντος οδηγεί σε αύξηση κατά 2% του καρκίνου του δέρματος και του καταρράκτη.
4. Εχει αδυνατίσει η προστατευτική στοιβάδα του όζοντος;
Δυστυχώς ναι. Από το 1980, όταν παρατηρήθηκε για πρώτη φορά η αραίωση του όζοντος στην ατμόσφαιρα, υπολογίζεται ότι έχει μειωθεί κατά 4% η συγκέντρωση του «καλού» όζοντος. Η μείωση αυτή δεν είναι ίδια σε όλες τις περιοχές. Είναι πολύ μεγαλύτερη πάνω από τους πόλους και μικρότερη πάνω από τον ισημερινό. Πάνω από την Ανταρκτική έχει σχηματισθεί η τρύπα του όζοντος.
5. Τι ακριβώς είναι η τρύπα του όζοντος;
Είναι μια μεγάλη αραίωση της στοιβάδας του όζοντος πάνω από την Ανταρκτική. Παρατηρήθηκε για πρώτη φορά το 1980. Είναι ένα εποχικό φαινόμενο, καθώς ξεκινά από τα τέλη του χειμώνα έως την αρχή της άνοιξης στον Νότιο Πόλο (Αύγουστος – Νοέμβριος). Η έκτασή της είναι πολύ μεγάλη· τις περισσότερες χρονιές πιάνει όλη την ήπειρο. Υπάρχει μείωση του όζοντος και στην Αρκτική, δηλαδή στον Βόρειο Πόλο, αλλά δεν είναι τόσο μεγάλη όσο στην Ανταρκτική.
6. Πώς προκαλείται η καταστροφή της στοιβάδας του όζοντος;
Υπεύθυνες είναι μια σειρά από χημικές ενώσεις, που περιέχουν χλώριο και βρώμιο και παράγονται από τη βιομηχανία. Οι ενώσεις αυτές, όπως οι χλωριοφθοριωμένοι υδρογονάνθρακες (CFCs), που χρησιμοποιούνται στα ψυγεία, στα κλιματιστικά, στα σπρέι κ.λπ., εκλύονται στα κατώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας και ανέρχονται στη στρατόσφαιρα μέσω των μετακινήσεων των αέριων μαζών. Εκεί, μέσω χημικών αντιδράσεων και με την παρουσία του ηλιακού φωτός, δημιουργούνται τα οξείδια του χλωρίου (ClO) και του βρωμίου (BrO), τα οποία είναι οι «φονιάδες» του όζοντος. Δυστυχώς είναι πολύ ενεργητικά, καθώς ένα άτομο χλωρίου ή βρωμίου μπορεί να καταστρέψει εκατοντάδες άτομα όζοντος πριν εξουδετερωθεί από κάποια άλλη ουσία. Επίσης, η διάρκεια ζωής των καταστροφικών για το όζον ουσιών μπορεί να φτάσει μέχρι και τα 200 χρόνια.
7. Γιατί δημιουργείται η τρύπα του όζοντος στην Ανταρκτική;
Η εκτεταμένη καταστροφή του όζοντος απαιτεί την ύπαρξη ιδιαίτερα χαμηλών θερμοκρασιών, σαν κι αυτές που παρουσιάζονται στην Ανταρκτική. Εκεί δημιουργούνται παγωμένα σύννεφα, γνωστά σαν πολικά στρατοσφαιρικά σύννεφα, όπου δρουν το βρώμιο και το χλώριο. Επιπλέον, οι πολύ ισχυροί άνεμοι που εμφανίζονται στον Νότιο Πόλο, απομονώνουν τις αέριες μάζες διευκολύνοντας την καταστροφή του όζοντος.
8. Λαμβάνονται μέτρα για την αντιμετώπιση του προβλήματος;
Από το 1987, όταν υπογράφτηκε το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ, υπάρχουν ρυθμίσεις και περιορισμοί στην παραγωγή αερίων που μειώνουν το όζον. Σήμερα, το Πρωτόκολλο έχουν υπογράψει 190 κράτη, ενώ επικαιροποιείται συστηματικά με νέες συμφωνίες (Λονδίνο 1990, Κοπεγχάγη 1992, Πεκίνο 1999). Σύμφωνα με το Πρωτόκολλο, τα CFCs πρέπει να αντικατασταθούν από τις ουσίες HCFHs, οι οποίες είναι από 88% έως 98% λιγότερο καταστρεπτικές για το όζον, γιατί βασικά μένουν στην τροπόσφαιρα. Παρ’ όλα αυτά, και τα HCFHs πρέπει να μειώνονται κλιμακωτά έτσι ώστε στα μέσα του αιώνα να αποσυρθούν.
9. Εχουμε αποτελέσματα στον αγώνα για την προστασία της στοιβάδας του όζοντος;
Ναι, τα τελευταία χρόνια η συγκέντρωση των βλαπτικών για το όζον αερίων έχει μειωθεί. Αν όλα τα κράτη τηρήσουν τις υποχρεώσεις τους, υπολογίζεται ότι μέχρι τα τέλη του 21ου αιώνα τα επίπεδα του όζοντος θα έχουν φτάσει στην προ τρύπα του όζοντος εποχή.
10. Με τι θα αντικατασταθούν αυτές οι ουσίες;
Με τις λεγόμενες «καθαρές» φθοριούχες ενώσεις (HFC), οι οποίες δεν αποδομούν το όζον. Το πρόβλημα όμως είναι ότι συμβάλλουν στο φαινόμενο του θερμοκηπίου και βρίσκονται στον κατάλογο των αερίων που πρέπει να καταπολεμηθούν, σύμφωνα με το Πρωτόκολλο του Κιότο! Μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα; Σίγουρα χρειάζεται παραπέρα επιστημονική έρευνα.