Η διαρροή στον Τύπο του προτεινόμενου σχεδίου νέου Συντάγματος της Τουρκικής Δημοκρατίας αναζωπύρωσε μια πολιτειακή συζήτηση που αναμένεται να ενταθεί τους επόμενους μήνες. Το επανεκλεγέν Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) είχε συμπεριλάβει στις προεκλογικές του υποσχέσεις την κατάρτιση του πρώτου «πολιτικού» Συντάγματος της χώρας, του πρώτου δηλαδή Συντάγματος ψηφισθέντος από δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση. Αμέσως μετά τις εκλογές, ο πρωθυπουργός Ερντογάν ανέθεσε σε ομάδα πανεπιστημιακών νομικών την κατάρτιση σχεδίου Συντάγματος προς υποβολή στην Εθνοσυνέλευση.
Με κέντρο τον άνθρωπο
Το γενικό πνεύμα που θα διαπνέει το νέο Σύνταγμα είχε καταστεί γνωστό ήδη από την προεκλογική περίοδο, την επαύριο της έντονης κρίσης μεταξύ της απερχόμενης κυβέρνησης Ερντογάν και των ελεγχόμενων από την κεμαλική πολιτική ελίτ στρατεύματος και δικαιοσύνης. Τόσο το ΑΚΡ όσο και η προοδευτική διανόηση της χώρας έκαναν λόγο για ανάγκη εκκαθάρισης του Συντάγματος από τα ίχνη της στρατιωτικής μπότας.
Με εξαίρεση τους κεμαλιστές, όλες οι πολιτικές δυνάμεις της χώρας (ΑΚΡ, δημοκρατική αριστερά, εθνικιστές) θεωρούν απαράδεκτο ένα χουντικό Σύνταγμα, όπως αναφέρονται στο συνταχθέν από τη χούντα Εβρέν ισχύον Σύνταγμα του 1982, να παραμένει σε ισχύ. Αναλυτές επισημαίνουν πως η αυταρχική ιδεολογία που το διέπει το καθιστά ακατάλληλο για μια χώρα με ευρωπαϊκό όραμα. Η συντριπτική πλειοψηφία συναισθάνεται την ανάγκη αντικατάστασής του, ώστε να εκλείψουν οι περιορισμοί των ατομικών δικαιωμάτων που προβλέπει, επικαλούμενο την ασφάλεια και το «αδιαίρετο του κράτους και του έθνους».
Η πλειοψηφία αυτή στηρίζει τις εξαγγελίες του ΑΚΡ για Σύνταγμα που θα εγγυάται στους Τούρκους τη μέγιστη δυνατή προστασία των ατομικών τους ελευθεριών.
Καθώς όμως η συσταθείσα επιτροπή νομικών υπό τον Οζμπουντουν επεξεργάζεται το νέο Σύνταγμα «κεκλεισμένων των θυρών», πληθαίνουν οι επικρίσεις για τη μυστικότητα της διαδικασίας. Ο Ερντογάν κατηγορείται ότι «παρήγγειλε ένα Σύνταγμα σε μια επιτροπή καθηγητών», ενώ ολοένα και περισσότεροι αναλυτές σημειώνουν ότι ένα «δημοκρατικό και φιλελεύθερο Σύνταγμα» θα έπρεπε να αποτελέσει καρπό κοινωνικού διαλόγου με ευρεία συμμετοχή. Ωστόσο, το πρόχειρο κείμενο του σχεδίου διέρρευσε στον Τύπο, με αποτέλεσμα η όλη συζήτηση να προχωρήσει πέραν των γενικών αρχών στα επιμέρους ζητήματα.
Σημαντικούς διαξιφισμούς προκαλεί το ζήτημα εάν το νέο Σύνταγμα θα πρέπει να αποτελέσει απλώς εκτεταμένη αναθεώρηση του ισχύοντος ή νέο συνταγματικό κείμενο. Πολλοί φιλελεύθεροι, αλλά και συντηρητικοί αναλυτές ισχυρίζονται πως το ισχύον Σύνταγμα είναι τόσο ποτισμένο με τον αυταρχισμό, ώστε να μην μπορεί να ευθυγραμμισθεί στα σύγχρονα δεδομένα μέσω μιας -έστω σαρωτικής- αναθεώρησης. Οι οπαδοί της άποψης αυτής τονίζουν πως το Σύνταγμα του 1982 είναι προϊόν «ιδιάζουσας πολιτικής συγκυρίας» και καθρεφτίζει μια κοινωνία κλειστή, διαπνεόμενη από τα ιδεώδη του κρατισμού και του στενού κρατικού ελέγχου επί του συλλογικού βίου. Η σημερινή τουρκική κοινωνία, που έχει αστικοποιηθεί, προοδεύσει οικονομικά και ασπασθεί τα δημοκρατικά ιδεώδη, έχει ανάγκη ενός ολωσδιόλου νέου Συντάγματος εμφορούμενου από διαφορετική ιδεολογία. Καθώς φαίνεται από το προσχέδιο που διέρρευσε στον Τύπο, το ΑΚΡ προτίμησε την εκτενή αναθεώρηση από τη σύνταξη νέου θεμελιώδους νόμου.
Τι προβλέπει
Σύμφωνα με τα εκτενή δημοσιεύματα του τουρκικού Τύπου, το συνταγματικό σχέδιο εμπεριέχει σημαντικές τροποποιήσεις προς την κατεύθυνση της ενίσχυσης των ατομικών ελευθεριών. Στο νέο σχέδιο προοιμίου λείπουν οι απαράδεκτες αποστροφές του ισχύοντος ότι «ενέργειες που στρέφονται κατά των τουρκικών εθνικών συμφερόντων, της ύπαρξης των Τούρκων σε αδιαίρετο κράτος και πατρίδα, των ιστορικών και ηθικών αρχών του τουρκισμού, του εθνικισμού, των αρχών και των μεταρρυθμίσεων του Ατατούρκ και της ιδέας του περί εκσυγχρονισμού στερούνται πάσης προστασίας». Το νέο προοίμιο αναφέρεται μεν στο ιδεώδες του εκσυγχρονισμού του Ατατούρκ, αλλά και στα ατομικά δικαιώματα και το κράτος δικαίου. Ιδιαίτερα σημαντική θεωρείται η νέα διατύπωση του άρθρου 5, που ορίζει τη βασική υποχρέωση του κράτους: «Βασικός σκοπός και υποχρέωση του κράτους είναι να προστατεύει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, να απομακρύνει κάθε εμπόδιο που κωλύει τους πολίτες να απολαύουν τα δικαιώματα και τις ελευθερίες τους, να κατοχυρώνει την κοινωνική ευμάρεια, την ειρήνη και τη συλλογική ευδαιμονία και να παρέχει τα απαραίτητα για την πνευματική και υλική ανάπτυξη του ατόμου». Το ισχύον άρθρο θέτει μεγαλύτερη βαρύτητα στην προστασία του αδιαιρέτου του κράτους.
Παράλληλα, υιοθετώντας τη διαλεκτική της φιλελεύθερης διανόησης, το σχέδιο ορίζει τον «τουρκισμό» ως υπερ-ταυτότητα αποχρωματισμένη από εθνικά – πολιτιστικά στοιχεία. Προβλέπει πως «όποιος συνδέεται με την Τουρκική Δημοκρατία διά του δεσμού της ιθαγένειας καλείται Τούρκος, ανεξαρτήτως θρησκευτικών ή εθνικών διαφοροποιήσεων». Το σχέδιο αναγνωρίζει για πρώτη φορά επίσημα τα δικαιώματα των Αλεβιτών, και γίνεται μέριμνα ώστε οι τελευταίοι να εκπροσωπηθούν στη Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων (Ντιγιανέτ). Περαιτέρω, ο υποχρεωτικός χαρακτήρας του μαθήματος των Θρησκευτικών κάμπτεται. Σύμφωνα με ένα ενδεχόμενο, θα γίνει προαιρετικό μάθημα, σύμφωνα με δεύτερο, θα απλουστευθεί η διαδικασία αίτησης αποχής του μαθητή.
Μαντίλα και πανεπιστήμιο
Η πλέον ακανθώδης πρόβλεψη του σχεδίου ορίζει πως κανείς δεν αποκλείεται της ανώτατης εκπαίδευσης λόγω της περιβολής του. Το άρθρο, που διευκρινίζει ότι τέτοιοι περιορισμοί δύνανται να καθιερωθούν στην κατώτερη και μέση εκπαίδευση, ανοίγει ουσιαστικά το δρόμο για την είσοδο της μαντίλας στα πανεπιστήμια. Οπως αναμενόταν, η συγκεκριμένη διάταξη επεκρίθη από τους κεμαλιστές και το CHP, που διατείνονται ότι σε λίγα χρόνια το ΑΚΡ θα υποχρεώσει όλες τις γυναίκες να φορούν τον απεχθή για πολλούς ισλαμικό κεφαλόδεσμο. Σύμφωνα με παρατηρητές, θεωρείται πολύ πιθανό η διάταξη να περάσει, ενώ πολλοί πιστεύουν πως οι Ερντογάν και Γκιουλ έχουν εξαπολύσει «προσωπική σταυροφορία» για την επίλυση του «ζητήματος της μαντίλας». Οι λέκτορες των τουρκικών πανεπιστημίων έχουν ήδη προειδοποιήσει πως σε περίπτωση που αρθεί η απαγόρευση της μαντίλας στα πανεπιστήμια, θα προσφύγουν στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Το τελευταίο στην υπόθεση Λεϊλά Σαχίν κατά Τουρκίας είχε αποφασίσει πως η απαγόρευση δεν παραβιάζει την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.