Οπως οι περισσότεροι θεατρικοί συγγραφείς, ο Αρθουρ Μίλερ ζούσε στα φώτα της δημοσιότητας. Οταν ανακοίνωσε τον δεύτερο γάμο του, το 1956, μια τοπική εφημερίδα έκανε χιούμορ δημοσιεύοντας την είδηση: «Συντοπίτης μας πρόκειται να νυμφευθεί τη δεσποινίδα Μονρόε από το Χόλιγουντ» – και το αστείο έπιασε επειδή ο Μίλερ, αν και όχι τόσο μεγάλος σταρ όσο η Μέριλιν, ήταν πολύ διάσημος, βραβευμένος για έργα όπως «Ο Θάνατος του εμποράκου» και «Ηταν όλοι τους παιδιά μου» και πολυσυζητημένος επίσης γιατί αντιτάχθηκε στο αντικομμουνιστικό κυνήγι μαγισσών του γερουσιαστή Μακάρθι.
Κι όμως, ένα από τα πιο δραματικά περιστατικά της ζωής του ήταν άγνωστο μέχρι πρότινος. Συνέβη στις 16 Σεπτεμβρίου 1995, στο Χάρτφορντ του Κονέκτικατ. Ο Μίλερ παρακολουθούσε ένα συνέδριο με σκοπό να μιλήσει υπέρ του Ρίτσαρντ Λαπουάντ, ενός ανθρώπου με διανοητική αναπηρία που η καταδίκη του για φόνο είχε αμφισβητηθεί έντονα. Στο ακροατήριο συμμετείχαν πολλοί ανάπηροι ακτιβιστές. Ο Μίλερ έμεινε «άναυδος», όπως περιέγραψαν παριστάμενοι, όταν ένας νεαρός άνδρας με σύνδρομο Ντάουν έτρεξε προς το μέρος του και τον αγκάλιασε.
Ο νεαρός ήταν ο Ντάνιελ Μίλερ, ο γιος του οποίου την ύπαρξη δεν είχε ποτέ παραδεχτεί δημόσια· τον είχε κλείσει σε ίδρυμα από βρεφική ηλικία, δεν τον επισκεπτόταν σχεδόν καθόλου, δεν μιλούσε γι’ αυτόν, δεν τον είχε αναφέρει στα απομνημονεύματά του. Ομως στο Χάρτφορντ εκείνη τη μέρα, ο Μίλερ συνήλθε γρήγορα από την έκπληξη. «Αγκάλιασε κι αυτός τον Ντάνι θερμά», θυμάται ένας παριστάμενος. Εβγαλαν μαζί μια φωτογραφία. Κι έπειτα ακολούθησαν ο καθένας τον χωριστό του δρόμο.
Πάλη με τις ενοχές
Η συνάντηση αυτή περιγράφηκε πρόσφατα στο περιοδικό Vanity Fair, σε μια έρευνα που συγκλόνισε τον κόσμο του θεάτρου στον οποίο ο Μίλερ έχει κατακτήσει περίοπτη θέση με τα έργα του, όπου εξέθεσε την απόγνωση στην αθέατη πλευρά του Αμερικανικού Ονείρου. Το δημοσίευμα εστιάζει στη μακρόχρονη πάλη του Μίλερ με τις ενοχές για την απομάκρυνση του γιου του, πάλη που κατέληξε σε κάτι που μοιάζει με απόπειρα αποκατάστασης: έξι εβδομάδες πριν από το θάνατό του, το 2005, ξαναέγραψε τη διαθήκη του για να καταστήσει τον Ντάνιελ συγκληρονόμο μαζί με τα άλλα τρία παιδιά του.
Ο Ντάνιελ ήταν το δεύτερο παιδί του Μίλερ με την τρίτη σύζυγό του, τη φωτογράφο Ινγκε Μόραθ, που τη γνώρισε όταν εκείνη είχε πάει να φωτογραφίσει τη Μέριλιν Μονρόε, ενώ γυριζόταν η ταινία «Οι αταίριαστοι». Το πρώτο παιδί τους, η Ρεμπέκα -τώρα ηθοποιός και σκηνοθέτρια- ταίριαξε άνετα στο στυλ ζωής των γονιών της. Λίγες μέρες όμως μετά τη γέννηση του Ντάνιελ, το 1966, ο Μίλερ λέγεται ότι τηλεφώνησε στον φίλο του, τον Ρόμπερτ Γουάιτχεντ, παραγωγό του Μπροντγουέι, και του είπε ότι το μωρό δεν ήταν «εντάξει». «Ο Αρθουρ ήταν τρομερά ταραγμένος», θυμάται ο Γουάιτχεντ. «Χρησιμοποίησε τον όρο «μογγολοειδές» και είπε: «Θα πρέπει αμέσως να απομακρύνω το μωρό»».
Η Ινγκε Μόραθ αντέδρασε έντονα σ’ αυτό, αλλά οι απόψεις πολλών γιατρών τότε στις ΗΠΑ συνηγορούσαν με την απόφαση του Μίλερ. Ο Ντάνιελ «απομακρύνθηκε» – πρώτα σ’ ένα άσυλο για βρέφη στη Νέα Υόρκη και αργότερα, όταν έγινε τεσσάρων χρόνων, σε ένα ίδρυμα στο Κονέκτικατ, το Southbury Training School. Αυτό είχε ξεκινήσει ως πρωτοποριακό ίδρυμα, όμως τη δεκαετία του ’70 ο αριθμός των τροφίμων είχε ήδη αυξηθεί υπερβολικά – τα παιδιά ήταν στριμωγμένα μέχρι και τριάντα σε κάθε δωμάτιο και φορούσαν πάνες γιατί το προσωπικό δεν είχε χρόνο να τα διδάξει να πηγαίνουν στην τουαλέτα. Η Μόραθ, η οποία επισκεπτόταν τον Ντάνιελ κάθε εβδομάδα, σε αντίθεση με τον Μίλερ που δεν πήγαινε ποτέ, είχε πει ότι το ίδρυμα της θύμιζε πίνακα του Ιερώνυμου Μπος. Ο Ντάνιελ έμεινε στο Σάουθμπερι ώς την όψιμη εφηβεία του και τελικά εντάχθηκε σε ένα «πρόγραμμα υποστηριζόμενης διαβίωσης», συγκατοικώντας σε διαμέρισμα με ένα φίλο του.
Ο κόσμος υποθέτει
Είναι αδύνατον να μη δεις την απόφαση του Μίλερ σχετικά με τον γιο του μέσα από το πρίσμα των έργων του, με τα οποία απέκτησε φήμη ηθικού κήνσορα. Πολλοί ήταν αυτοί, ανάμεσά τους και φίλοι του, που δήλωσαν αηδιασμένοι. Ωστόσο, συνάδελφοί του θεατρικοί συγγραφείς στην Αγγλία, όπου ο Μίλερ είχε πολύ μεγαλύτερη επιτυχία απ’ ό,τι στις ΗΠΑ στην όψιμη περίοδο της σταδιοδρομίας του, διαφωνούν ριζικά με αυτά τα σχόλια. «Δεν νομίζω ότι τριγύριζε τον κόσμο δηλώνοντας πως είναι ένας 100% ηθικά ακέραιος άνθρωπος», λέει ο Αρνολντ Γουέσκερ, ο οποίος τον γνώριζε αλλά, όπως λέει, δεν είχε ιδέα για την ύπαρξη του Ντάνιελ μέχρι πρόσφατα. «Ο κόσμος απλώς το υποθέτει, γιατί έγραψε έργα όπου άνθρωποι αντιμετωπίζουν μεγάλα ηθικά διλήμματα. Μήπως όμως γνώριζε καλά ότι οι άνθρωποι δεν τα καταφέρνουν πάντα να συμπεριφερθούν όπως πρέπει, γιατί ένιωθε ενοχή για τον γιο του;»
Ο Κρίστοφερ Μπίγκσμπι, θεατρολόγος που θεωρείται αυθεντία πάνω στο έργο του Μίλερ, είπε ότι ο συγγραφέας είχε εν μέρει εξηγήσει την απόφασή του σε μια συζήτηση που είχαν πριν από μερικά χρόνια. Ο Μίλερ είχε έναν εξάδελφο με σύνδρομο Ντάουν «και είχε δει τον αντίκτυπο αυτής της κατάστασης στην οικογένεια και στο ίδιο το αγόρι, που υπέφερε βλέποντας τον εαυτό του διαφορετικό από τους άλλους γύρω του», παρατηρεί ο Μπίγκσμπι. «Ο Ντάνιελ δεν ήταν μυστικό. Είχα πολύωρες συζητήσεις με την Ινγκε και τον Αρθουρ γι’ αυτόν και για την απόφασή τους. Δεν ήταν η πράξη δύο ανθρώπων που ήθελαν να τον εξαφανίσουν. Θεωρούσαν σωστή την απόφασή τους, αν και σήμερα οι απόψεις έχουν αλλάξει και η νεότερη γενιά δύσκολα θα τους δικαιολογούσε».
Το πλησίασμα του Μίλερ στο γιο του τα τελευταία χρόνια της ζωής του συγγραφέα φαίνεται ότι οφείλεται εν μέρει στον Ντάνιελ Ντέι-Λιούις, ο οποίος παντρεύτηκε την κόρη του Μίλερ, τη Ρεβέκκα, ένα χρόνο μετά τη μοιραία συνάντηση στο Χάρτφορντ και ο οποίος είχε ερμηνεύσει έναν άνθρωπο με εγκεφαλική παράλυση στο φιλμ του 1989 «Το αριστερό μου πόδι». Ο Βρετανός ηθοποιός «ένιωσε φρίκη», όπως γράφτηκε στο Vanity Fair, για τη μεταχείριση του Ντάνιελ από τον Μίλερ και πιθανόν τον έπεισε να παρακολουθήσει μία από τις ετήσιες συναντήσεις του Ντάνιελ με κοινωνικούς λειτουργούς στα τέλη της δεκαετίας του ’90. Ο συγγραφέας «έμεινε άναυδος», θυμάται ένας κοινωνικός λειτουργός.
Ο Ντάνιελ ζούσε ανεξάρτητα και είχε πολύ καλές αθλητικές επιδόσεις – αργότερα πήρε μέρος στους Special Olympics στο σκι, την ποδηλασία και σε αγώνες δρόμου. «Είχε μείνει έκθαμβος που ο Ντάνι μπορούσε να ζει μόνος του και να στηρίζεται στον εαυτό του. Ελεγε ξανά και ξανά: «Δεν μπορούσα ποτέ να το ονειρευτώ αυτό για το γιο μου. Αν μου λέγατε όταν ήταν μικρός ότι θα έφτανε σ’ αυτό το σημείο, ποτέ δεν θα το πίστευα». Και τον έβλεπες που το έλεγε με υπερηφάνεια. Ο Ντάνι ήταν εκεί και έλαμπε από χαρά».
«Μακριά από την οικογένεια»
Συγκινητικό περιστατικό, πράγματι. Πόσο όμως μπορεί να επηρεάζει η όλη ιστορία την αξιολόγηση του Μίλερ ως συγγραφέα; «Σε μια παράσταση, το έργο υπάρχει εντελώς ανεξάρτητα από τη βιογραφία ή την προσωπικότητα του συγγραφέα του», λέει ο Νίκολας Χάιτνερ, διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου και σκηνοθέτης της κινηματογραφικής μεταφοράς της «Δοκιμασίας», το 1996, με πρωταγωνιστή τον Ντάνιελ Νέι-Λιούις. «Το βλέπεις, ελκύεσαι (ή όχι) από την πλοκή του, η σχέση σου είναι με τους ερμηνευτές του.
Ωστόσο, είναι θεμιτό να θέλεις να μάθεις για τις περιστάσεις που δίνουν ώθηση στη μεγάλη λογοτεχνία… Δεν μπορεί να είναι άσχετο με τη μελέτη των μυθιστορημάτων του Ντοστογιέφσκι το γεγονός ότι κάποτε βρέθηκε κοντά στο εκτελεστικό απόσπασμα. Ελπίζω οι δημοσιογράφοι να μείνουν μακριά από την οικογένεια του Μίλερ, δεν νομίζω όμως ότι η εξέταση της ζωής του είναι απαράδεκτη».