Τα τελευταία χρόνια, η ιδέα της χορήγησης μικρών δανείων στους φτωχούς απέκτησε μεγάλη απήχηση μεταξύ αυτών που ασχολούνταν με το πρόβλημα της φτώχειας, θεωρούμενη ως μέθοδος βελτίωσης της ζωής ακόμη και των πιο εξαθλιωμένων.
Ηθοποιοί όπως η Νάταλι Πόρτμαν και ο Μάικλ Ντάγκλας προώθησαν με τη δύναμη του ονόματός τους τέτοιες πρωτοβουλίες, ενώ ο Μοχάμεντ Γιουνούς, ο οικονομολόγος που ίδρυσε την πρώτη τέτοια τράπεζα δανείζοντας μικροποσά σε κατασκευάστριες καλαθιών στο Μπανγκλαντές, τιμήθηκε με Νομπέλ το 2006. Ο ΟΗΕ είχε αναγορεύσει το 2005 σε «Ετος Μικροδανεισμού».
Ομως, μερικοί από τους μεγαλύτερους υποστηρικτές του μικροδανεισμού έχουν φτάσει να βλέπουν την τροπή που έχει πάρει το μέτρο και να κουνούν τα κεφάλια τους. Μια σειρά από μεγάλες τράπεζες έλκονται από την προοπτική μεγάλων κερδών από τα πιο μικρά δάνεια και έχουν καταλήξει να κυριαρχούν στον κλάδο, χρεώνοντας επιτόκια 100% ή και περισσότερο.
«Δημιουργήσαμε τον μικροδανεισμό για να πολεμήσουμε τους τοκογλύφους. Δεν τον δημιουργήσαμε για να ενθαρρύνουμε νέους τοκογλύφους», είπε πρόσφατα ο Γιουνούς σε συνάντηση αξιωματούχων του οικονομικού κλάδου στον ΟΗΕ. «Ο μικροδανεισμός πρέπει να θεωρείται ευκαιρία για να ξεπεράσει κανείς τη φτώχεια μέσα από την επιχειρηματικότητα, όχι μέθοδος πλουτισμού στις πλάτες των φτωχών».
Ποια όμως είναι τα αποδεκτά επιτόκια και τα αποδεκτά περιθώρια κέρδους και πού αρχίζει η εκμετάλλευση; Η θορυβώδης διαμάχη σχετικά με το ύψος των επιτοκίων έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον του Κογκρέσου και η Επιτροπή Οικονομικών της Βουλής διενεργεί ακροάσεις σχετικά με το αν κάποια ιδρύματα που χορηγούν μικροπιστώσεις εξαπατούν τους φτωχούς.
Τα επιτόκια διαφέρουν πολύ ανάλογα με τις χώρες, αλλά είναι υψηλότερα σε μέρη όπως το Μεξικό ή η Νιγηρία, όπου δεν υπάρχουν αρκετοί δανειστές για να καλύψουν τη ζήτηση πολλών μικρών δανείων από μεγάλους πληθυσμούς.
Παράδειγμα, στο Μεξικό, η Te Creemos χρεώνει τεράστιο ετήσιο επιτόκιο, ύψους 125%. Σε όλη τη χώρα, ο μέσος όρος επιτοκίων για τα μικροδάνεια είναι 70%, ενώ ο παγκόσμιος μέσος όρος είναι 37% για επιτόκια και λοιπές χρεώσεις.
Η κεντρική διαμάχη είναι κατά πόσον τα μικροδάνεια πράγματι καταπολεμούν τη φτώχεια, όπως ισχυρίζονται τόσο συχνά οι οπαδοί τους. Το πρόσφατο συμπέρασμα κάποιων ερευνητών ήταν ότι δεν είναι όλοι οι φτωχοί εν αναμονή επιχειρηματίες, αλλά ότι τα δάνεια βοηθούν σε κάποιες περιπτώσεις ακραίας φτώχειας.
«Το δίδαγμα είναι ότι ο μικροδανεισμός δεν έσωσε τον κόσμο», είπε ο Ντιν Σ. Κάρλαν, καθηγητής Οικονομικών στο πανεπιστήμιο του Γέιλ. «Δεν αποτελεί το μοναδικό εργαλείο μετασχηματισμού που ισχυρίζονται οι υποστηρικτές του ότι είναι, αλλά έχει οφέλη».
«Το αποκαλούν κοινωνική επένδυση, αλλά κανείς δεν δίνει έναν ορισμό της κοινωνικής επένδυσης, κανείς δεν λέει ότι το περιθώριο κέρδους πρέπει να είναι κάτω από 10%», προσθέτει ο Τσακ Γουότερφιλντ, διευθυντής της ιστοσελίδας mftransparency. org. Πάντως, η βιομηχανία του μικροδανεισμού, που αποτιμάται στα 60 δισ. δολάρια, έχει σίγουρα ξεφύγει από τις φιλανθρωπικές ρίζες της.
Το 75% στα όρια της τοκογλυφίας
Τα ιδιωτικά κεφάλαια πρωτοασχολήθηκαν με τον μικροδανεισμό πριν από μια δεκαετία, αλλά δεν είχαν αντιληφθεί πλήρως πόσα κέρδη μπορούν να αντλήσουν ώς το 2007, όταν η μεξικανική τράπεζα μικροδανεισμού Compartamos εισέπραξε 458 εκατ. δολάρια από την είσοδό της στο χρηματιστήριο.
Η Compartamos ξεκίνησε ως μικροσκοπικός, μη κερδοσκοπικός οργανισμός και κατέληξε να είναι ο μεγαλύτερος χορηγός μικροδανείων στο δυτικό ημισφαίριο, με 1,2 εκατ. πελάτες. Το επιτόκιο που χρεώνει: 82%.
Οι φτωχοί δανειολήπτες συχνά δεν έχουν ούτε την εμπειρία ούτε την πολυτέλεια του χρόνου για να καταλάβουν τι επιτόκια και τι χρεώσεις καλούνται να πληρώσουν.
Ο Μοχάμεντ Γιουνούς λέει ότι τα επιτόκια πρέπει να είναι 10% έως 15% υψηλότερα από το κόστος της εξεύρεσης των χρημάτων, ενώ οτιδήποτε περισσότερο εμπίπτει στην «κόκκινη ζώνη» της τοκογλυφίας. «Ποτέ δεν μπορεί να καταλάβει κανείς τους φτωχούς μέσα από τα γυαλιά του κέρδους» επισημαίνει. Με τα μέτρα αυτά, το 75% των ιδρυμάτων που χορηγούν μικροπιστώσεις εμπίπτουν στην «κόκκινη ζώνη». Ωστόσο, μελέτη του ινστιτούτου MIX διαπίστωσε ότι μεγάλο μέρος των κερδών απορροφείται από τα λειτουργικά έξοδα. Κάποιοι θεωρούν ότι το μοντέλο του Γιουνούς είναι πολύ απλοποιητικό και ότι το μέγεθος της τράπεζας που ο ίδιος ίδρυσε, της Γκραμίν Μπανκ, τον βοηθάει να μειώνει τα έξοδα και τα επιτόκια.
Στη Νιγηρία, η τράπεζα μικροδανείων LAPO (lift above povery organisation) έχει δημιουργήσει ερωτήματα, ιδίως αφότου υποστηρίχθηκε από την Ντόιτσε Μπανκ και το ίδρυμα Κάλβερτ.
Η LAPO υποχρεώνει τους πελάτες της να κρατούν στους λογαριασμούς της τράπεζας ένα ποσοστό του δανείου, ενώ πληρώνουν τόκους για ολόκληρο το ποσό. Η Ανίτα Εντουαρντ, ιδιοκτήτρια κομμωτηρίου στο Μπένιν Σίτι της Νιγηρίας, έχει δανειστεί τρεις φορές χρήματα από τη LAPO. Οπως αναφέρει, οι τόκοι είναι χαμηλότεροι απ’ ό,τι σε άλλα ιδρύματα που χορηγούν μικροδάνεια, ενώ θα ήταν αδύνατον να δανειστεί από εμπορικές τράπεζες. Ωστόσο, την θλίβει το γεγονός ότι η τράπεζα την υποχρεώνει να κρατήσει στον λογαριασμό της τα 100 δολάρια από τα 666 που δανείστηκε για δέκα μήνες, ενώ πληρώνει τόκους για όλο το ποσό. «Δεν είναι δίκαιο, έπρεπε να σου δίνουν όλα τα λεφτά. Εχει βελτιώσει τη ζωή μου, αλλά δεν την έχει αλλάξει».
Ο ιδρυτής της LAPO Γκόντουιν Εχιγκιαμουσόε ανέφερε ότι τα υψηλά επιτόκια αντανακλούν το υψηλό κόστος λειτουργίας μιας επιχείρησης στη Νιγηρία. Παραδείγματος χάρη, κάθε ένα από τα 200 υποκαταστήματα χρειάζεται τη δική του γεννήτρια.
Το κεντρικό ερώτημα, όμως, που ταλανίζει τον κλάδο είναι το πόσα χρήματα πρέπει να βγάζει κανείς από φτωχούς ανθρώπους, συνήθως γυναίκες, που συχνά δανείζονται με κρυφά επιτόκια.
«Μπορείς να βγάλεις χρήματα από τους φτωχότερους ανθρώπους του κόσμου. Είναι κακό αυτό, ή είναι απλώς μια δουλειά σαν όλες τις άλλες;» ρώτησε ο Τσακ Γουότερφιλντ της mftransparency.org. «Πότε λέει κανείς ότι το παράκανε;».