Εχει περιγραφεί ως «αναρχική λειτουργία κυττάρων». Οι παλαιότεροι έκαναν λόγο για το «σαράκι», «το κακό το πράγμα», ακόμα και σήμερα πολλοί αποφεύγουν να τον ονοματίσουν, να αναφέρουν την επιστημονική του ονομασία: καρκίνος. Μια νόσος που στη συνείδηση των περισσοτέρων ισοδυναμεί με δαίμονα, με κάτι σχεδόν υπερβατικό – και συχνά, δυστυχώς, ανίκητο. Για τους επιστήμονες όμως δεν υπάρχουν δαίμονες ή δημιουργήματα μιας καταπιεσμένης ψυχολογίας, παρά μόνον η ασθένεια, η μελέτη της, η έρευνά της και η θεραπεία της. Πρόκειται βέβαια για έναν σκληρό αγώνα που συνεχίζεται. Ο Γερμανός καθηγητής Ιολογίας Χάραλντ τσουρ Χάουζεν (Harald zur Hausen) δίνει τον δικό του αγώνα στο μέτωπο με τον καρκίνο δεκαετίες τώρα. Οι προσπάθειές του απέφεραν ένα Νομπέλ Ιατρικής και Φυσιολογίας, πολύ περισσότερο όμως έδωσαν ελπίδα σε πολύ κόσμο – κυρίως γυναίκες.
Ο δρ τσουρ Χάουζεν βρέθηκε πρόσφατα στη χώρα μας για μια σειρά διαλέξεων, στο πλαίσιο των Σεμιναριακών Διαλέξεων Ωνάση.
Είναι ένας χαμηλών τόνων άνθρωπος που μιλάει σιγά και αργά κι έχει την αυστηρότητα και την ακρίβεια του αφοσιωμένου επιστήμονα. Ο δικός του τομέας είναι οι κακοήθειες λοιμώδους προελεύσεως και μαζί με την επιστημονική του ομάδα, ο δρ τσουρ Χάουζεν απέδειξε τον ρόλο των ιών των ανθρώπινων θηλωμάτων (Ηuman Ρapilloma Virus, ΗΡV) στον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας – ο δεύτερος συχνότερος στις γυναίκες.
«Απ’ όταν ήμουν φοιτητής, με ενδιέφεραν πολύ οι ιοί», θυμάται. «Στην πορεία, επικεντρώθηκα σε εκείνους που θεωρούνταν ύποπτοι για την πρόκληση καρκίνου. Βρέθηκα σε ερευνητικά κέντρα μελέτης του καρκίνου, κλείστηκα στα εργαστήρια, κάτι που στην αρχή έβρισκα πληκτικό διότι πολύ συχνά ερευνάς και πειραματίζεσαι χωρίς να συμβαίνει τίποτα. Οταν το 1973 εξέφρασα για πρώτη φορά την ιδέα ότι τα ανθρώπινα θηλώματα ενδεχομένως να προκαλούν καρκίνο του τραχήλου της μήτρας και ότι το DNA του ιού βρίσκεται ενσωματωμένο στο γενετικό υλικό των μολυσμένων κυττάρων, δέχθηκα σφοδρή αμφισβήτηση. Επιμείναμε με τους συνεργάτες μου αλλά η αλήθεια είναι ότι στην αρχή μας έλειπαν τα τεκμήρια. Είμαστε πολύ απογοητευμένοι διότι δεν είχαμε καταφέρει να εντοπίσουμε ίχνη του ιού στο συγκεκριμένο τύπο καρκίνου».
Ο δρ τσουρ Χάουζεν συνδύασε πολλές ιατρικές αναφορές στις οποίες γινόταν λόγος για μετεξέλιξη όζων στα γεννητικά όργανα σε κακοήθεις όγκους, με τη γενεσιουργό αιτία αυτών των αρχικά καλοήθων όζων, τον ιό HPV. «Μέσα από συγκεκριμένα βιοχημικά πειράματα, φτάσαμε εκεί που θέλαμε, αλλά ύστερα από μια δεκαετία περίπου», καταλήγει.
Η πρώτη επιτυχία
Το 1983 ο δρ τσουρ Χάουζεν απομόνωσε το DNA του τύπου 16 του HPV (ιός των ανθρώπινων θηλωμάτων) σε καρκινικούς όγκους και την επόμενη χρονιά ακολούθησε ο τύπος 18. Στη συνέχεια κατέδειξε τις ιδιότητες του ΗΡV που του επέτρεπαν να επάγει την καρκινογένεση, αλλά και τους προδιαθεσικούς παράγοντες που βοηθούν στην εγκαθίδρυση του ιού και στην κυτταρική μεταμόρφωση. Από τότε, έχουν ανακαλυφθεί πάνω από 100 τύποι, από τους οποίους 40 μολύνουν τα γεννητικά όργανα και μπορούν να προκαλέσουν τα γνωστά κονδυλώματα. Οι 15 από αυτούς μπορούν να προκαλέσουν και καρκίνο του τραχήλου της μήτρας.
Η ανακάλυψη αυτή οδήγησε στο πρώτο αντικαρκινικό εμβόλιο στην ιστορία της ιατρικής. Το 2006 εμφανίστηκαν τα πρώτα εμβόλια κατά των επικίνδυνων τύπων 16 και 18. «Εργάστηκα για ένα διάστημα στην Κένυα όπου ο καρκίνος του τραχήλου της μήτρας βρισκόταν σε τρομακτική έξαρση. Η χώρα δεν είχε ιατρικές υποδομές, το τεστ ΠΑΠ δεν το έκανε κανείς – συνεπώς, ένας τρόπος να αντιμετωπίσεις την κατάσταση ήταν να εμβολιαστούν τα παιδιά. Οχι μόνο τα κορίτσια αλλά και τα αγόρια. Πιστεύω ακράδαντα ότι τα αγόρια πρέπει να εμβολιάζονται σε νεαρή ηλικία διότι από αυτά ξεκινάνε αυτοί οι ιοί και μεταδίδονται με τη σεξουαλική επαφή. Ισως να μην χρειάζεται καν να εμβολιάζονται τα κορίτσια, αλλά μόνον τα αγόρια, διότι, ως γνωστόν, τα αγόρια είναι πολύ πιο δραστήρια σεξουαλικά. Αλλά και στον ανεπτυγμένο κόσμο πρέπει να γίνονται αυτοί οι εμβολιασμοί σε εφηβική ηλικία. Κάποιοι έχουν θέσει το όριο στα δεκαεπτά χρόνια. Θεωρώ ότι είναι αργά – τα παιδιά σήμερα έχουν σεξουαλικές επαφές νωρίτερα και το ζητούμενο είναι να εμβολιαστεί ένας νέος προτού προσβληθεί από ένα τέτοιο αφροδίσιο νόσημα. Βεβαίως, το εμβόλιο δεν θα εγγυηθεί σε μια γυναίκα ότι δεν θα πάθει καρκίνο, σίγουρα όμως μειώνει δραστικά τις πιθανότητες».
Το Νομπέλ δεν μ’ εμπόδισε να δουλεύω όπως πριν
Σήμερα, περισσότερο από το 5% των καρκίνων αποδίδονται στη δράση του ιού ΗΡV ο οποίος έχει μολύνει το 50% – 80% του παγκόσμιου πληθυσμού. Χάρη, όμως, στα εμβόλια, παρέχεται ένα 95% προστασία από τα επικίνδυνα στελέχη του ιού ΗΡV. Οταν λοιπόν ρωτώ τον καθηγητή αν σήμερα αισθάνεται ικανοποιημένος, αντιδρά. «Μισώ αυτή τη λέξη. Φυσικά, χάρηκα όταν το εμβόλιο έγινε πραγματικότητα, αλλά όταν δουλεύεις σκληρά για τόσο πολλά χρόνια, αυτό που βλέπεις μέσα σε όλη αυτή τη βιομηχανία είναι πόσα ζητήματα έχουν μείνει σε εκκρεμότητα. Πόσα προβλήματα δεν έχουν λυθεί. Αυτό και μόνο με εμποδίζει από το να νιώθω ικανοποίηση. Ακόμα κι όταν ήρθε η βράβευση με το Νομπέλ, δεν αισθάνθηκα τόσο μεγάλη χαρά για να είμαι ειλικρινής. Το χάρηκα βέβαια, το έζησα με την οικογένειά μου (η οποία το απόλαυσε πολύ περισσότερο απ’ ό,τι εγώ), αλλά αυτό δεν μ’ εμπόδισε ποτέ από το να συνεχίσω να δουλεύω όπως δούλευα. Βέβαια, η ζωή μου δεν είναι η ίδια πια. Πολλές συνεντεύξεις, ταξίδια και περισπασμοί, αλλά όλο αυτό έχει και τις ευχάριστες πλευρές του. Στην Κένυα πάντως καταλαβαίνεις τι σημαίνει αυτή η αρρώστια για τις γυναίκες και από αυτή τη σκοπιά, ναι, αισθάνομαι μιαν ηθική ικανοποίηση».
Και πάλι όμως, η ικανοποίηση αυτή είναι σχετική, καθώς επιμένει ότι η πρόοδος στη μελέτη και την πρόληψη του καρκίνου είναι μάλλον αργή. «Εξαρτάται από το πώς το βλέπει κανείς. Από μια σκοπιά, οι εξελίξεις σε αυτό τον τομέα δεν είναι γρήγορες. Τη δεκαετία του ’80 προσέγγισα πολλές εταιρείες προκειμένου να χρηματοδοτήσουν την έρευνα για τον εμβολιασμό. Μόνο μία ενδιαφέρθηκε, από τη Φρανκφούρτη, η οποία ανήκε σε έναν φαρμακευτικό γίγαντα. Οταν στην αρχή είχαμε κάποια αρνητικά αποτελέσματα στις έρευνές μας, η εταιρεία σταμάτησε τη χρηματοδότηση. Δύο χρόνια μετά, δύο αμερικανικές εταιρείες από τη Φιλαδέλφεια και το Μέριλαντ έδειξαν ενδιαφέρον, μας χρηματοδότησαν και αυτό έφερε αποτελέσματα. Ως ερευνητικό κέντρο χρειαζόμαστε τα χρήματα των φαρμακευτικών εταιρειών, αλλιώς μόνοι μας δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα. Είναι συχνά πολύ σκληρή υπόθεση να πρέπει να πείσεις κάποιους αγνώστους να χρηματοδοτήσουν την έρευνά σου. Παλαιότερα ήταν πολύ πιο δύσκολο να πείσεις αυτές τις εταιρείες, τώρα πια είναι αλλιώς, έχει δημιουργηθεί μια τεράστια αγορά, ειδικά για τα εμβόλια αυτά».
Εχουν εντοπιστεί δεινόσαυροι με ίχνη από καρκίνο των οστών
Οταν φτάνω στο ερώτημα σχετικά με το πόσο «παλιά» αρρώστια είναι ο καρκίνος, ο δρ τσουρ Χάουζεν με ξαφνιάζει. «Εχουν γίνει μελέτες σε οστά δεινοσαύρων και έχουν εντοπιστεί ίχνη ότι έπασχαν από καρκίνο των οστών. Επίσης, στη Μογγολία βρέθηκαν τα απομεινάρια ενός προϊστορικού ανθρώπου, η εξέταση των οποίων μας έδειξε ότι έπασχε από καρκίνο του προστάτη και ότι πολύ πιθανόν να πέθανε από αυτό. Ο καρκίνος είναι μαζί μας από παλιά, ουσιαστικά από τη στιγμή που δημιουργήθηκαν οι πολυκύτταροι οργανισμoί. Δεν είναι κάτι σημερινό, σύγχρονο. Πάντοτε οι άνθρωποι πέθαιναν από καρκίνο, απλώς κάποτε δεν το ήξεραν ή, επειδή κάποιες μορφές καρκίνου προσβάλλουν τον άνθρωπο συνήθως σε πιο προχωρημένη ηλικία (και τότε πέθαιναν σε πιο μικρή), δεν προλάβαιναν να πάθουν καρκίνο. Γενικά, ο καρκίνος είναι μια περίπλοκη υπόθεση. Ο μόνος τρόπος να προσπαθήσουμε να τον κατανοήσουμε είναι αν τον δούμε σαν ένα κακό ατύχημα. Διότι αυτό είναι τελικώς ο καρκίνος, ένα κακό ατύχημα. Στατιστική είναι, πιάνει τον ένα αλλά δεν αγγίζει κάποιον άλλο. Πάντως, σας λέω δεν είναι κάτι που απασχολεί μονάχα εμάς σήμερα. Οταν ήμουν νέος, τη δεκαετία του ’50, ο καρκίνος ήταν και τότε μεγάλο πρόβλημα».
Είναι μια κοινή και πολύ διαδεδομένη παρεξήγηση το πώς προσβάλλεται κανείς από καρκίνο. Αναφέρω στον καθηγητή μια προσωπική εμπειρία, όταν πριν από λίγα χρόνια συνόδευα μια πολύ στενή συγγενή για ακτινοθεραπεία σε νοσοκομείο στο Μαρούσι, όπου μας εξέπληξε η πολυκοσμία στην αίθουσα αναμονής – όχι των επισκεπτών και συνοδών αλλά των ασθενών. Οπως μου είπε αργότερα το αγαπημένο αυτό πρόσωπο (που έχασε τελικώς τη μάχη), κάποιος γιατρός ή νοσηλευτής ανέφερε ότι «τώρα βιώνουμε στην Ελλάδα τις συνέπειες του Τσερνόμπιλ». Δεν το πολυπίστεψα αλλά, επί τη ευκαιρία, έθεσα το ζήτημα στον Γερμανό καθηγητή. «Δεν έχω στοιχεία στα χέρια μου αναφορικά με την Ελλάδα, μου φαίνεται όμως απίθανο. Προέκυψαν κρούσματα καρκίνου στις περιοχές γύρω από τις οποίες έγινε το δυστύχημα, λευχαιμία κυρίως, αλλά αμφισβητώ ότι μπορεί να είχε επιπτώσεις στην Ελλάδα. Η Γερμανία είναι πολύ πιο κοντά στην Ουκρανία και πραγματικά δεν διαπιστώθηκε ποτέ κάτι τέτοιο, μολονότι φύσηξε άφθονος μολυσμένος άνεμος από τα ανατολικά».
Και όλες αυτές οι θεωρίες που διαβάζουμε στις εφημερίδες κατά καιρούς, ότι, π.χ., όταν τρως πολύ ντομάτα μπορεί να πάθεις καρκίνο και το αντίστροφο ή όταν ένας άνδρας έχει έντονη σεξουαλική ζωή μπορεί να πάθει καρκίνο του προστάτη κ.λπ.; Ο δρ τσουρ Χάουζεν γελάει. «Το μόνο που μπορείς να πάθεις με το πολύ σεξ είναι αφροδίσια νοσήματα που με τη σειρά τους μπορεί να προκαλέσουν καρκίνο. Είδατε τι έγινε πρόσφατα με τον μυστηριώδη ιό που χτύπησε στο γαστρεντερικό σύστημα και πέθαναν τόσοι άνθρωποι. Αποφανθήκαμε πολύ γρήγορα ότι το πρόβλημα ήταν στα αγγούρια. Ανοησίες. Μας πήρε κάμποσο για να εντοπίσουμε την πηγή του προβλήματος. Σας είπα και προηγουμένως, ο καρκίνος είναι κάτι πολύπλοκο και είναι θέμα τύχης. Βεβαίως, μειώνεις τις πιθανότητες να προσβληθείς όταν δεν καπνίζεις ή δεν πίνεις πολύ ή όταν δεν τρως πολύ κόκκινο κρέας. Προσωπικά, δεν καπνίζω, δεν τρώω πολύ κρέας και πίνω ένα με δύο ποτήρια κόκκινο κρασί ημερησίως. Θεωρώ ότι μειώνω τις πιθανότητες αλλά στην ουσία δεν προστατεύω τον εαυτό μου. Δεν μπορείς να προστατευθείς απ’ τον καρκίνο, να εξασφαλίσεις δηλαδή ότι δεν θα προσβληθείς. Αυτή είναι η σκληρή αλήθεια».
Ο ψυχολογικός παράγοντας
Η κουβέντα έρχεται, αναπόφευκτα, στο ζήτημα της ψυχολογίας: στις απόψεις εκείνες που θέλουν το στρες και την κατάθλιψη αιτίες καρκίνου. «Αυτά είναι μονάχα υποθέσεις», αποφαίνεται ο καθηγητής. «Η καλή ψυχολογία βοηθάει, κυρίως ο ασθενής να έχει μια καλή ποιότητα ζωής, μια ισορροπία, ούτως ώστε να αντιμετωπίσει πιο ψύχραιμα την αρρώστια και ενδεχομένως να αντιδράσει καλύτερα στη θεραπεία. Από κει και πέρα, η κατάθλιψη ή το στρες μπορεί να προκαλέσουν έμμεσα ορισμένους τύπους καρκίνου κι αυτό διότι, συνήθως, όταν κανείς υποφέρει ψυχολογικά, κάνει κακή ζωή: καπνίζει, πίνει, δεν κοιμάται κ.λπ. Καπνίζεις πολύ διότι έχεις άγχος και στο τέλος παθαίνεις καρκίνο του πνεύμονα. Αυτό σε σκοτώνει, όχι το ψυχολογικό πρόβλημα.
Ενδεχομένως το άγχος και η παθολογική κατάθλιψη να προκαλέσουν κάποιες αλλοιώσεις στα κύτταρα αλλά όχι ότι θα προκαλέσουν από μόνα τους καρκίνο, ότι θα δημιουργήσουν καρκινικά κύτταρα. Θα σας το πω διαφορετικά: σε καιρούς πολέμου ή βαθιάς οικονομικής ύφεσης, οι άνθρωποι υποφέρουν ψυχικά, δοκιμάζονται. Κι όμως, στη Γερμανία, για παράδειγμα, δεν είχαμε καμία έξαρση καρκίνου τα πολύ δύσκολα εκείνα χρόνια αμέσως μετά τον πόλεμο».
Οι σταθμοί του
1936
Γεννιέται στο Γκέλσε νκίρχεν της Γερμανίας.
1954
Σπουδάζει Ιατρική στα Πανεπιστήμια Βόννης, Αμβούργου και Ντίσελντορφ από το οποίο παίρνει πτυχίο του 1960.
1965
Στο Παιδιατρικό Νοσοκομείο της Φιλαδέλφειας, ΗΠΑ. Με το ζεύγος ιολόγων Βέρνερ και Γερτρούδη Χένλε ανακαλύπτουν ότι ο ιός Επσταϊν-Μπαρ μπορεί να μεταμορφώσει υγιή κύτταρα σε καρκινικά.
1969
Επικεφαλής ερευνητικής ομάδας στο Ινστιτούτο Βιολογίας του Πανεπιστημίου του Βίρτσμπουργκ, της Γερμανίας.
1972
Επικεφαλής του Ινστιτούτου Κλινικής Ιολογίας της Νυρεμβέργης. Στρέφει την προσοχή του στον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας και την πιθανή συσχέτισή του με ιογενείς παράγοντες.
1983
Απομονώνει το DNA του τύπου 16 του HPV σε καρκινικούς όγκους, ενώ το 1984 ακολουθεί ο τύπος 18. Αναλαμβάνει επιστημονικός διευθυντής, για 20 χρόνια, του Γερμανικού Κέντρου Ερευνών για τον Καρκίνο στη Χαϊδελβέργη.
2006
Παρασκευή του εμβολίου κατά του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας.
2008
Νομπέλ Ιατρικής και Φυσιολογίας για την ανακάλυψή του «ότι ο ανθρώπινος ιός των θηλωμάτων προκαλεί τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας».
Η συνάντηση
Ο δρ Χάραλντ τσουρ Χάουζεν βρέθηκε για λίγες ημέρες στην Αθήνα, προτού μεταβεί για σειρά διαλέξεων στην Κρήτη. Συναντηθήκαμε στο ξενοδοχείο Intercontinental, λίγο πριν από τη διάλεξή του στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών. Δεν υπήρχε χρόνος για πλήρες γεύμα, ήταν απόγευμα, οπότε αρκεστήκαμε σε τσάι και αναψυκτικό.