Μεταξύ των πολλών επιτευγμάτων του Νέλσον Μαντέλα, δύο ξεχωρίζουν. Πρώτον, υπήρξε το αδιαμφισβήτητο παγκόσμιο σύμβολο της αντοχής, της μεγαλοψυχίας και της αξιοπρέπειας, απέναντι στη στυγνή καταπίεση. Εμεινε 27 χρόνια στη φυλακή, στηρίζοντας την πίστη του στην ισότητα όλων των ανθρώπων.
Κατά τη διάρκεια της κράτησής του στο κάτεργο της νήσου Ρόμπεν, έμεινε στην ιστορία για το χιούμορ, την υπομονή και την ικανότητά του να συγχωρεί, μεταμορφώνοντας τους δεσμώτες του στους μεγαλύτερους θαυμαστές του.
Δεύτερον, με σχεδόν μαγικό τρόπο, επέτυχε τη μεταλλαγή της Νοτίου Αφρικής από κράτος-παρία, διαβόητο για τη στενότητα των αντιλήψεών του, σε ένα έθνος-ουράνιο τόξο, που αν και γεμάτο ανισότητες, προσφέρει επιτέλους ευκαιρίες στην πλειονότητα των κατοίκων του.
«Δεν είμαι διάνοια ούτε και άγιος», έλεγε ο Μαντέλα για τον εαυτό του, αναγνωρίζοντας τις αντιθέσεις του χαρακτήρα και της πολιτικής του. Η προσωπική του ακτινοβολία ήταν, όμως, εμφανής από τη νεανική του ηλικία.
Σε μία χώρα όπου ο μύθος της φυλετικής ανωτερότητας είχε αναχθεί σε νόμο του κράτους, δεν αμφέβαλε ούτε στιγμή για το δικαίωμά του –και αυτό των συμπατριωτών του– για ίση μεταχείριση.
Ακόμη πιο αξιέπαινη υπήρξε η στάση του μετά την άνοδό του στην εξουσία, όταν δεν αμφισβήτησε ούτε στιγμή τα δικαιώματα των λευκών συμπατριωτών του.
Ισως ακόμη πιο σημαντικές για το μέλλον της χώρας του υπήρξαν η ικανότητά του για βαθιά, αναλυτική σκέψη και η ευκολία με την οποία αναγνώριζε τα σφάλματά του.
Αμέσως μετά την αποφυλάκισή του, το 1990, ο Μαντέλα δεν υιοθέτησε άκριτα –όπως έκαναν πολλοί κομματικοί του σύντροφοι– τις σκληρές θέσεις του ANC για ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος στη χώρα. Αντίθετα, προτίμησε να έχει επαφές με ειδικούς από τη χώρα και το εξωτερικό, διατηρώντας ανοιχτό μυαλό.
Η διαδικασία αυτή τον έπεισε πως ο λαός της Νοτίου Αφρικής –και ειδικότερα η πλειονότητα των μαύρων– θα ωφελούνταν περισσότερο εάν το υπάρχoν οικονομικό πρότυπο της Νοτίου Αφρικής μεταβαλλόταν σημαντικά. Ο Μαντέλα επέμεινε, όμως, στην ανάγκη διατήρησης μιας φιλελεύθερης δημοκρατίας, με καθολικό δικαίωμα ψήφου.
Το γεγονός ότι η Νότιος Αφρική μετακινήθηκε σχεδόν αναίμακτα προς την κατεύθυνση μιας πολυφυλετικής φιλελεύθερης δημοκρατίας αποτελεί πραγματικό θαύμα, τα εύσημα του οποίου ανήκουν στον Νέλσον Μαντέλα.
Η χώρα που αφήνει πίσω του ο «Μαντίμπα» σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από εκείνη που τον εξέλεξε για πρώτη φορά πρόεδρο το 1994. Μια μαύρη μεσαία τάξη, γεμάτη αυτοπεποίθηση, γεννιέται. Η δημοκρατία είναι ασφαλώς εδραιωμένη, με τακτικές εκλογές, ζωντανό Τύπο, ρωμαλέα οικονομία, αποτελεσματική δικαιοσύνη και ισχυρούς θεσμούς.
Επιστροφή στα παλιά
Μετά τη λήξη της θητείας του Μαντέλα, βέβαια, το 1999, η αγαπημένη του χώρα υπήρξε πηγή απογοήτευσης, εν μέρει εξαιτίας δύο ιδιαίτερα προβληματικών ηγετών, του Τάμπο Μπέκι και –τώρα– του Τζέικομπ Ζούμα.
Ενώ οι οικονομίες των υπόλοιπων αφρικανικών κρατών ανακάμπτουν, η νοτιοαφρικανική παραμένει στάσιμη. Το διογκούμενο ΑΕΠ της Νιγηρίας πλησιάζει αυτό της Ν. Αφρικής. Η διαφθορά και οι πελατειακές σχέσεις στο ANC έχουν καταστεί ενδημικά φαινόμενα.
Η αυταρχική και λαϊκίστικη άσκηση της εξουσίας από τους ηγετικούς κύκλους αρχίζει να ενοχλεί.
Η φυλετική ένταση, την οποία τόσο μίσησε ο Μαντέλα, μολύνει σήμερα τον δημόσιο λόγο. Το χάσμα μεταξύ πλούσιων και φτωχών παραμένει επίμονα ευρύ.
Ανεργία και διαφθορά
Σχεδόν 40% των ενηλίκων είναι άνεργοι, ενώ σχεδόν 33% των κατοίκων μιας χώρας τόσο πλούσιας σε φυσικούς πόρους ζουν με 2 δολάρια την ημέρα.
Το ANC, χωρίς την αύρα αγιότητας του Μαντέλα, αντιμετωπίζεται ήδη με μεγαλύτερη αυστηρότητα. Χάρη στη διαφθορά και την κυβερνητική του αναποτελεσματικότητα, αντιμετωπίζει ήδη το φάσμα της ήττας σε πολλές εκλογικές περιφέρειες από το κόμμα των λευκών, τη Δημοκρατική Συμμαχία.
Ο Μαντέλα δεν ευθύνεται, όμως, για τις ελλείψεις του ANC. Ισως θα μπορούσε να έχει επικρίνει πιο αυστηρά το ολέθριο σφάλμα του Μπέκι γύρω από τον ιό HIV/AIDS, που κόστισε χιλιάδες ζωές.
Ισως, πάλι, θα μπορούσε να έχει επικρίνει πιο έντονα τα κυκλώματα διαφθοράς στο περιβάλλον του προέδρου Ζούμα και τον αυταρχισμό και την καταστροφική πολιτική του Ρόμπερτ Μουγκάμπε στη Ζιμπάμπουε.
Παρά τα λίγα αυτά ατοπήματα, όμως, η σημασία των επιτευγμάτων του ουδέποτε θα μπορέσει να αμφισβητηθεί. Είναι άλλωστε πολύ δύσκολο να βρούμε κάποιον άλλο σύγχρονο ηγέτη, με τον οποίο κάθε άνθρωπος, σε κάθε σημείο του πλανήτη, μπορεί να ταυτιστεί κατά κάποιον τρόπο.