«Περάστε όλοι μέσα». Με τη φράση αυτή ο διευθυντής του Hôtel des Mille Collines, στο Κιγκάλι της Ρουάντας, ανοίγει τις πύλες του για να υποδεχθεί –όχι πελάτες– αλλά καραβάνια κατατρεγμένων. Είναι Απρίλιος του 1994, στην αφρικανική χώρα η ένταση κλιμακώνεται και οδηγεί σε γενοκτονία εις βάρος της φυλής Τούτσι. Πάνω από 800.000 άνθρωποι χάνουν τη ζωή τους. Στο 4άστερο ξενοδοχείο βρίσκουν καταφύγιο περισσότεροι από 1.200 άνθρωποι χάρη στον Πολ Ρουσεσαμπαγκίνα που γίνεται ο μεγαλύτερος εν ζωή ήρωας της χώρας. Δεν είναι απλώς το σενάριο της ταινίας «Hotel Rwanda», αλλά η πραγματική ιστορία του 66χρονου Πολ Ρουσεσαμπαγκίνα, που 26 χρόνια μετά επιστρέφει στον «τόπο τού εγκλήματος» παρά τη θέλησή του.
Σε όλο αυτό το διάστημα ο Ρουσεσαμπαγκίνα γνωρίζει ότι η ζωή του βρίσκεται υπό διαρκή αόρατη απειλή. Αλλάζει μαζί με τα έξι παιδιά και τη γυναίκα του τρεις ηπείρους – από τη Ρουάντα, στο Βέλγιο και από εκεί στο προστατευμένο προάστιο Σαν Αντόνιο στο Τέξας των ΗΠΑ. Στα τέλη Αυγούστου ετοιμάζει τις βαλίτσες του για το Μπουρούντι προκειμένου να δώσει σειρά διαλέξεων για τη γενοκτονία της Ρουάντας, όπως πράττει τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια, όμως δεν υποψιάζεται ότι αυτή η πρόσκληση θα είναι μια καλά στημένη παγίδα. Περασμένα μεσάνυχτα του ζητείται στο Ντουμπάι να επιβιβαστεί σε ιδιωτικό τζετ και από αυτό αποβιβάζεται με χειροπέδες και πάνω σε φορείο στο Κιγκάλι. «Δεν υπεισερχόμαστε σε λεπτομέρειες στο τηλέφωνο, γιατί οι συνομιλίες μας παρακολουθούνται», λέει στην «Κ» η 28χρονη Αναΐς Κανίμπα, από την Ουάσιγκτον DC, σοκαρισμένη ακόμα από την είδηση της κινηματογραφικής σύλληψης του πατέρα της, που έφθασε ακουσίως στη Ρουάντα αντί να προσγειωθεί στο όμορο Μπουρούντι. «Διεξάγουμε έρευνα για την πιθανή ευθύνη της εταιρείας ιδιωτικών τζετ, η οποία έχει μεν έδρα στην Αθήνα, είναι όμως πολύ δραστήρια στην αφρικανική ήπειρο, διαθέτει μάλιστα γραφείο στη Ρουάντα και έχει πολλάκις αναλάβει τη μεταφορά του προέδρου», προσθέτει η Αναΐς έντονα προβληματισμένη. Η «Κ» επικοινώνησε με τα γραφεία της εταιρείας, όπου εκπρόσωπος δήλωσε άγνοια για το συμβάν. Η οικογένεια Ρουσεσαμπαγκίνα ζητεί να μάθει ποιος ναύλωσε τη συγκεκριμένη πτήση.
Υπό άλλες συνθήκες ο 66χρονος ακτιβιστής θα είχε συζητήσει διά ζώσης για το επικείμενο ταξίδι με τη σύζυγό του ή με τα παιδιά του, όμως λόγω του κορωνοϊού τα μέλη της οικογένειας ζούσαν τους τελευταίους μήνες χωριστά. «Η μητέρα μου πήγε εκτάκτως τον Φεβρουάριο στις Βρυξέλλες και έκτοτε δεν μπόρεσε να επιστρέψει στις ΗΠΑ», εξηγεί η Αναΐς, «ήταν η δεύτερη φορά στη ζωή τους που μένουν χώρια τόσο μεγάλο διάστημα». Τώρα, η σύντροφος της ζωής του, Τασιάνα, που ζει και εκείνη χάρη στη γενναιότητα του Πολ, καθότι ανήκει στη φυλή Τούτσι, που διώχθηκε βάναυσα από τη φυλή Χούτου, αγωνιά· οι μνήμες της από τις αγριότητες στη Ρουάντα είναι ακόμα νωπές και ο σύζυγός της, παππούς πλέον επτά εγγονών, ταλαιπωρείται και από προβλήματα υγείας.
«Πώς έφτασα εδώ, αποτελεί έκπληξη […] με είχε καλέσει ένας επίσκοπος, ονόματι Κωνσταντίνος, για να μιλήσω στο ποίμνιό του στο Μπουρούντι» φαίνεται να λέει σε βίντεο που έδωσαν στη δημοσιότητα οι Αρχές της Ρουάντας ο ηλικιωμένος Ρουσεσαμπαγκίνα μπροστά σε ένα κρεβάτι με κουνουπιέρα, στο κελί του. Οι Αρχές της αφρικανικής χώρας μιλούν για μια σύλληψη που εκτυλίχθηκε «άψογα», υπονοώντας, μάλιστα, ότι μαζί τους συνεργάστηκαν και άλλα κράτη – κάτι που, ωστόσο, επίσημα διαψεύδεται. Ποιες, όμως, είναι οι κατηγορίες που αποδίδονται στον διάσημο Ρουαντέζο; Το καθεστώς του Πολ Καγκάμε, που βρίσκεται στην εξουσία από το 2000, τον κατηγορεί για δολοφονίες, εμπρησμό, τρομοκρατία, ενώ έχει βγάλει στη δημοσιότητα ένα βίντεο που ο Ρουσεσαμπαγκίνα φέρεται ως ηγετική φιγούρα των αντιφρονούντων να ενθαρρύνει εμμέσως την ένοπλη ανατροπή του Καγκάμε. «Αυτό το βίντεο είναι “πειραγμένο”, ο πατέρας μου δεν μιλάει έτσι», ισχυρίζεται η κόρη του Καρίν Κανίμπα, «η διασπορά της Ρουάντας είναι πολύ μεγάλη, συμπατριώτες μας ζουν στο Κονγκό, το Μπουρούντι, την Τανζανία, τη Ζάμπια, τη Μοζαμβίκη και το Βέλγιο». Εσχάτως, έχουν συσπειρωθεί διαφορετικές συνιστώσες των εξόριστων Ρουαντέζων – μεταξύ αυτών είναι και η ένοπλη ομάδα, National Liberation Forces.
Στο παρελθόν, το καθεστώς της Ρουάντας είχε ζητήσει από τις κυβερνήσεις του Βελγίου και των ΗΠΑ, να εκδώσουν τον Ρουσεσαμπαγκίνα για να δικαστεί· και οι δύο χώρες το είχαν αρνηθεί, κρίνοντας ότι οι κατηγορίες είναι επινοημένες.
Φόβοι για δίκη-παρωδία
Από τις αρχές Σεπτεμβρίου, όταν γνωστοποιήθηκε ο τρόπος σύλληψης του Ρουσεσαμπαγκίνα, το Human Rights Watch τον χαρακτήρισε «εξαναγκαστική εξαφάνιση» και η Διεθνής Αμνηστία απευθύνει έκκληση στις τοπικές αρχές να διασφαλίσουν το δικαίωμά του για μια δίκαιη δίκη. Τα έως τώρα δεδομένα δεν είναι ενθαρρυντικά: δεν του επιτρέπεται η ελεύθερη επικοινωνία με την οικογένεια ούτε με τους δικηγόρους του, οι συνήγοροί του είναι διορισμένοι από το κράτος. «Ακόμα και τον Ερυθρό Σταυρό παρεμποδίζουν», τονίζει η Καρίν. Οι κραυγές αγωνίας βρίσκουν ευήκοα ώτα: η Αμάλ Αλαμουντίν και ο Τζορτζ Κλούνεϊ έχουν δεσμευθεί να παρακολουθήσουν τη δίκη του.
O Ρουσεσαμπαγκίνα, μετά την επιτυχία της αυτοβιογραφικής ταινίας και της βράβευσης του ιδίου με το Medal of Freedom από τον Τζορτζ Μπους, τραβάει τα φώτα της δημοσιότητας πάνω του. Η προσοχή στρέφεται και στην πατρίδα του, όπου δεν έχει ακόμα επουλωθεί το τραύμα της γενοκτονίας. «Στην αρχή ο Καγκάμε είχε χαρεί με την ταινία, καθώς προέβαλε τη χώρα του», θυμάται η Αναΐς, «μετά άλλαξε στάση, επειδή μεταξύ άλλων δεν ήθελε να επικοινωνείται ένα διαφορετικό αφήγημα για τη γενοκτονία από το δικό του». Ο Καγκάμε, που ανήκει στη φυλή των Τούτσι, δεν ήθελε να μετατρέπεται στα μάτια των Δυτικών ένας Χούτου –έστω και μετριοπαθής– σε ήρωα. «Δεν ήθελε να αναδειχθεί ως ήρωας κάποιος που παρεξέκλινε του διαχωρισμού “κακός Χούτου-καλός Τούτσι”», διευκρινίζει η 27χρονη Καρίν. «Πολλές φορές, εγώ και η αδελφή μου, έχουμε ερωτηθεί γιατί δεν φέρουμε το ίδιο επίθετο με τον πατέρα μας», λέει στην «Κ» από τις Βρυξέλλες η 27χρονη. «Ο Πολ και η Τασιάνα είναι οι θείοι μας που μας υιοθέτησαν μετά τη δολοφονία των γονιών μας» λέει η ίδια, που ήταν ενός έτους τη στιγμή της άγριας εκτέλεσης των δικών της, «η αδελφή μου, έναν χρόνο μεγαλύτερη, όταν μας ζήτησαν να βγούμε με ψηλά τα χέρια από το σπίτι, νόμισε ότι επρόκειτο για παιχνίδι…». Τα δύο κορίτσια μαθαίνουν την αλήθεια αργότερα στο Βέλγιο, όπου ο Πολ βιοπορίζεται οδηγώντας ταξί· εκεί, όπου τον συναντά και ο σκηνοθέτης Τέρι Τζορτζ. «Οι θετοί γονείς μας συνειδητά επέλεξαν να φέρουμε το όνομα των βιολογικών μας γονιών, για να μην ξεχάσουμε» σχολιάζει η Καρίν, που έχει μιλήσει σχετικά στο TEDx Portland το 2019.
Αγώνας δρόμου
Ο Ρουσεσαμπαγκίνα έσωσε πριν από 25 χρόνια τις δύο ανιψιές του και σήμερα οι δύο κοπέλες, που τον αποκαλούν «μπαμπά», η μία σύμβουλος επιχειρήσεων στην Ουάσιγκτον και η άλλη δικηγόρος στη Νέα Υόρκη, είναι αποφασισμένες να κινήσουν γη και ουρανό για να τον σώσουν. «Μας είχε συμβουλεύσει, εάν πέσει στα χέρια των αντιπάλων του, να απευθυνθούμε στη διεθνή κοινότητα, η κινητοποίηση έχει μεγάλη σημασία όχι μόνο για τη δική του διάσωση, αλλά και για να αντιληφθεί ο κόσμος τι συντελείται στη Ρουάντα εδώ και χρόνια», λέει η Αναΐς. Πρόσφατο δημοσίευμα των New York Times σκιαγραφεί την κατάσταση. «Οι πολιτικοί αντίπαλοι (του Καγκάμε) φυλακίζονται, υπόκεινται σε στημένες δίκες ή πεθαίνουν υπό μυστηριώδεις συνθήκες στο εσωτερικό και στο εξωτερικό», αναφέρουν παραθέτοντας πολλά παραδείγματα. Η Καρίν έχει μεταβεί στις Βρυξέλλες για να ασκήσει πίεση στη βελγική κυβέρνηση, καθώς ο πατέρας της έχει βελγική υπηκοότητα. «Εως τώρα δεν έχουμε κάποιο ενθαρρυντικό σημάδι», λέει απογοητευμένη η 27χρονη, ίσως γιατί η παραπάνω στάση παραπέμπει τους Ρουαντέζους στην ουδετερότητα της διεθνούς κοινότητας στη διάρκεια της γενοκτονίας. Ο Ρουσεσαμπαγκίνα βρίσκεται πάνω από ένα μήνα υπό κράτηση, ελπίζουν όμως ότι διατηρεί τις ψυχικές του δυνάμεις.