Η Γαλλία έχει κατ’ επανάληψιν καταστεί στόχος τρομοκρατικών επιθέσεων. Συγκλίνουν στο γαλλικό έδαφος αλληλοενισχυόμενες αντιθέσεις και αντιφάσεις, καθώς εγγράφονται σε ποικίλες ιστορικές και γεωγραφικές κλίμακες. Οι πικρίες και τα τραύματα από την αποικιοκρατική περίοδο)· οι διαδοχικές μεταναστεύσεις από τις βορειοαφρικανικές χώρες)· τα κοινωνικά «γκέτο» της σύγχρονης πολεοδομίας στα προάστια)· η αποτυχημένη επαγγελματική και κοινωνική ενσωμάτωση για πολλούς μουσουλμάνους επήλυδες)· τέλος, η γαλλική αμφιθυμία ανάμεσα στο αίσθημα πολιτισμικής ανωτερότητας και στις συνεπαγόμενες ενοχές – αυτά είναι τα καύσιμα μιας συγκρουσιακής σχέσης, η οποία, περιοδικά, γίνεται εκρηκτική. Σήμερα, ο ακραίος ισλαμισμός προσφέρει το κατάλληλο όχημα για να ενεργοποιηθούν τα συσσωρευμένα αρνητικά αισθήματα.
Η εξέλιξη της τρομοκρατίας έχει ακολουθήσει τους μετασχηματισμούς της εποχής μας)· από τα εδάφη, στα δίκτυα. Τη δεκαετία 1990, φαινομενικά η απειλή προερχόταν από κράτη. Σήμερα, κατά τον Ζιλ Κεπέλ, έχει καταστεί «ατμοσφαιρική». Μεμονωμένα άτομα ή ομάδες ενεργούν αυτόνομα, με κύρια αναφορά το Διαδίκτυο. Ανάμεσά τους τοποθετούνται μη εδαφικά μεν, αλλά δομημένα δίκτυα, όπως η Αλ Κάιντα ή το Ισλαμικό Κράτος.
H «εκτέλεση» του καθηγητή Σαμιέλ Πατί λειτούργησε σαν ηλεκτροσόκ. Το έγκλημα αυτό διαφοροποιείται, καθώς χτύπησε τη Γαλλία στις θεμελιακές αξίες της, την ελευθερία του λόγου και της σκέψης)· ταυτοχρόνως, έπληξε τον κύριο φορέα της διάδοσής τους, το εθνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Με την ιστορική ομιλία του ο πρόεδρος Μακρόν μετέτρεψε το συλλογικό συναίσθημα σε ορθό λόγο. Ο έντονος συμβολισμός της επίθεσης αυτής δεν επιτρέπει υποχώρηση και κατευνασμό. Οι μέχρι πρότινος κυρίαρχες πολιτικές ισορροπίες και οι διακανονισμοί κινδυνεύουν να αναιρέσουν την ουσία της γαλλικής πνευματικής και πολιτικής ταυτότητας. Ευλόγως λαμβάνονται μέτρα ελέγχου και καταστολής.
Τέτοια μέτρα έχουν περιορισμένα χρονικά αποτελέσματα. Υπάρχουν βαθύτερες αδυναμίες της κοινωνίας, διά των οποίων η βίαιη αμφισβήτηση βρίσκει έδαφος να αναπτυχθεί. Ο νεαρός τρομοκράτης, επιλέγοντας τον στόχο του, υπέδειξε ακουσίως και τη διέξοδο την οποία ανέδειξε χθες ο πρόεδρος Μακρόν: παιδεία.
Ολοι εκθειάζουν σήμερα την εκπαίδευση ως μέσον για κοινωνική και οικονομική πρόοδο, διά της οποίας, κατά κανόνα, νοείται η απόκτηση δεξιοτήτων ή εν γένει πρακτικών και τεχνικών γνώσεων. Καθώς τα εκπαιδευτικά προγράμματα δεν επεκτείνονται επ’ άπειρον, περιορίζεται η «άχρηστη» ύλη, δηλαδή η γενική παιδεία.
Ταυτοχρόνως, οι δάσκαλοι, ο ρόλος και η αποστολή τους απομειώνονται και απαξιώνονται. Αντιμετωπίζονται ως απλοί πάροχοι πρακτικών γνώσεων με στόχο την «αγορά εργασίας». Κάποτε θεωρούνται και «υπάλληλοι» για να εξυπηρετούν μαθητές – πελάτες, εξ ου και υφίστανται γονεϊκές πιέσεις.
Τέλος, οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί συχνά ακυρώνουν το «λειτούργημα», καθώς παρασύρονται και αυτοϋποβιβάζονται σε κοινούς συνδικαλιστές εργαζομένους.
Οι διάφορες «αποδομητικές» θεωρίες απαξιώνουν τις «μυθιστορίες» οι οποίες διασφαλίζουν την κοινωνική συνοχή και νοηματοδοτούν την ενεργοποίηση των πολιτών. Οι εκπαιδευτικοί κλονίζονται, καθώς δεν γνωρίζουν τι από τα διδακτέα έχουν επιστημονική βάση και τι είναι απορριπτέα ιδεολογήματα. Η διανόηση, η οποία έχει την ευθύνη να διαμορφώνει απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά, βιώνει, από τη δεκαετία 1960 και εντεύθεν, εσωτερική κρίση. Ο Σάμιουελ Χάντιγκτον επισήμανε και ανέλυσε το «παράδειγμα» στις Ηνωμένες Πολιτείες, το οποίο σταδιακά ακολούθησαν οι δυτικές κοινωνίες**.
Ως αποτέλεσμα, συγκροτούνται ευμαρείς, τεχνολογικά προηγμένες, αλλά ανοχύρωτες πολιτείες. Οι απειλές δεν έρχονται από το εξωτερικό, είναι ενδογενείς. Μέσα στην αιθαλομίχλη του πνευματικού κενού, όπου εισβάλλουν και τα κοινωνικά δίκτυα, αναπτύσσονται δυνάμεις οι οποίες απειλούν να καταστρέψουν τα θαυμαστά επιτεύγματα του πολιτισμού, υλικά και πνευματικά. Στη Γαλλία, το φαινόμενο ήδη ονοματίστηκε ως επικείμενος «εμφύλιος πόλεμος». Οι Ηνωμένες Πολιτείες διατρέχουν μια βαθιά κρίση, η οποία εξέθρεψε μια πρωτόγνωρη κοινωνική πόλωση. Η ανθρωπότητα ανακαλύπτει έκπληκτη το εξελισσόμενο κενό παιδείας στην περισσότερο προηγμένη χώρα του κόσμου.
Στην εξόχως συμβολική cour d’ honneur της Σορβόννης, ο πρόεδρος Μακρόν εστίασε στην προσωπικότητα και στην αποστολή του δασκάλου Ιστορίας και Γεωγραφίας, των κατεξοχήν μαθημάτων για τη διαμόρφωση του κριτικού πνεύματος. Υπέδειξε επαγωγικά την οδό για να καταπολεμηθεί η «ατμοσφαιρική τρομοκρατία» – και όχι μόνον. Η ομιλία του σηματοδοτεί μια βαθιά στροφή, αλλαγή πορείας σε σχέση με τη διαδρομή από τις μεταπολεμικές δεκαετίες έως σήμερα.
Το όραμα της υλικής ευημερίας αποδεικνύεται έωλο μετά τις οικονομικές κρίσεις. Αποβαίνει και επικίνδυνο, καθώς υποτιμά όλα όσα μετατρέπουν μιαν ομάδα ατόμων σε πολιτικό σύνολο. Ετσι, αφήνει το έδαφος ελεύθερο σε δομές και δίκτυα τα οποία ωθούν προς την οπισθοδρόμηση.
Οι κοινωνίες μας χρειάζονται παιδαγωγούς, δασκάλους και διανοουμένους, με αίγλη και υπευθυνότητα, ώστε να διαμορφώνουν αυτόνομους πνευματικά, ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες. Σε έναν ρευστό, αβέβαιο, επικίνδυνο, πολύπλοκο αλλά και συναρπαστικό νέο κόσμο, η επανεπένδυση στην παιδεία αποτελεί ζωτικό διακύβευμα για το μέλλον μας.
* Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι καθηγητής, μόνιμος αντιπρόσωπος της Ελλάδας στον ΟΟΣΑ.
** Samuel Huntington, «Ποιοι είμαστε; Η αμερικανική ταυτότητα στην εποχή μας», εκδ. Λιβάνη, Αθήνα, 2005.