Λέγεται ότι η διπλωματία δεν μπορεί να είναι επιτυχής αν δεν έχουν ξεκαθαρίσει τα πράγματα στο πεδίο της μάχης, και αυτό ακριβώς συνέβη τη δραματική νύχτα της περασμένης Δευτέρας. Μέσα σε λίγες ώρες, ο χάρτης του Νοτίου Καυκάσου άλλαξε, η Αρμενία συμφώνησε να επιστρέψει εδάφη στο Αζερμπαϊτζάν, το Μπακού δέχθηκε Ρώσους στρατιώτες εντός των συνόρων της χώρας και ο αιματηρός πόλεμος των 44 ημερών έλαβε τέλος. Η συμφωνία που υπέγραψαν ο πρωθυπουργός της Αρμενίας Νικόλ Πασινιάν και ο πρόεδρος του Αζερμπαϊτζάν Ιλχάμ Αλίεφ, με τη μεσολάβηση του Ρώσου προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν, μπορεί να διαβαστεί ως συνθηκολόγηση της Αρμενίας, αλλά η πικρή αλήθεια είναι ότι, χωρίς αυτήν, οι ανθρώπινες απώλειες θα ήταν πολλαπλάσιες και η συντριβή στο έδαφος ολοκληρωτική. Εξι εβδομάδες μετά την εκδήλωση της επίθεσης των Αζέρων εναντίον του κατοικούμενου από Αρμενίους Ναγκόρνο-Καραμπάχ, μετά τις εκατόμβες νεκρών στρατιωτών (περίπου 5.000, κυρίως Αρμενίων, σύμφωνα με στοιχεία του Ρώσου προέδρου Πούτιν) και ενώ το Ναγκόρνο-Καραμπάχ ήταν έτοιμο να πέσει ολοκληρωτικά στα χέρια των Αζέρων, η Ρωσία εγγυήθηκε μια λύση που «παγώνει», εκ νέου, τη σύρραξη.
Στον προηγούμενο πόλεμο, το 1992-1994, η Αρμενία είχε κατορθώσει να αποσπάσει όχι μόνο τον έλεγχο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, που αποτελεί διεθνώς αναγνωρισμένο έδαφος του Αζερμπαϊτζάν, αλλά και επτά γειτονικών αζερικών επαρχιών, μέσω των οποίων εξασφάλιζε την εδαφική συνέχεια ανάμεσα στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ και στην Αρμενία. Με τη συμφωνία της 9ης Νοεμβρίου, οι γύρω επαρχίες επιστρέφουν στο Αζερμπαϊτζάν και οι εκατοντάδες χιλιάδες Αζέροι που είχαν εγκαταλείψει προ τριακονταετίας τα σπίτια τους μπορούν να επιστρέψουν σε αυτές. Επίσης, ένα τμήμα του ίδιου του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, όσο πρόλαβαν να καταλάβουν οι αζερικές δυνάμεις, περνάει στο Αζερμπαϊτζάν, ενώ 1.960 Ρώσοι στρατιώτες αναλαμβάνουν να εγγυηθούν την ειρήνη στα νέα σύνορα και να προστατεύουν τον διάδρομο Λατσίν, που θα συνδέει ό,τι απέμεινε από το Ναγκόρνο-Καραμπάχ με την Αρμενία.
Για ακόμη μία φορά η Ρωσία έπαιξε τον καθοριστικό ρόλο στον Καύκασο, ενώ οι ΗΠΑ και η Γαλλία, που συναποτελούσαν την «ομάδα του Μινσκ» και συζητούσαν επί τρεις δεκαετίες πιθανές λύσεις, έμειναν εκτός των εξελίξεων. Η Ρωσία έδρασε ως περιφερειακός ηγεμόνας, εξοπλίζοντας και τις δύο πλευρές, διατηρώντας την ουδετερότητά της στη διαμάχη εφόσον οι συγκρούσεις δεν μεταφέρονταν στο εσωτερικό της Αρμενίας με την οποία έχει αμυντική συνθήκη, περιμένοντας την κατάλληλη στιγμή και τελικά παρεμβαίνοντας για να καθορίσει τους όρους της ειρήνης. Η Τουρκία, που εξόπλισε το Αζερμπαϊτζάν με drones τύπου ΤΒ Bayraktar και έστειλε στη χώρα μαχητικά F-16, στρατιωτικούς συμβούλους και μισθοφόρους τζιχαντιστές, απέκτησε περισσότερη πολεμική εμπειρία και ανέβασε τις μετοχές της στο Αζερμπαϊτζάν. Τούρκοι στρατιωτικοί, σε συνεργασία με Ρώσους, θα παρατηρούν την τήρηση της ειρηνευτικής συμφωνίας από κέντρο ελέγχου στο Αζερμπαϊτζάν, ενώ οι Τούρκοι στρατιωτικοί σύμβουλοι δεν πρόκειται να αποχωρήσουν από τη χώρα. Το επικίνδυνο δίδαγμα που άντλησε η Τουρκία από την εξέλιξη αυτή είναι ότι όταν η ανισορροπία δυνάμεων γίνεται κραυγαλέα (ενδεικτικά: το 2019 αμυντικές δαπάνες Αζερμπαϊτζάν 1,8 δισ. δολάρια, Αρμενίας 644 εκατ. δολάρια, στρατός Αζερμπαϊτζάν 60.000 άνδρες, Αρμενίας 44.000 άνδρες), ο πόλεμος μπορεί να είναι γρήγορος και νικηφόρος.
Το φρόνημα δεν αρκεί
Για τους Αρμενίους, το δίδαγμα είναι ότι οι αναφορές στα δίκαια του έθνους, το υψηλό φρόνημα, η γενναιότητα και η ανάμνηση παλαιότερων επιτυχιών δεν προστατεύουν μια ανοχύρωτη χώρα, ενώ τα διαπραγματευτικά χαρτιά (όπως ήταν οι υπό αρμενική κατοχή αζερικές επαρχίες πέριξ του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, τις οποίες η Αρμενία σκόπευε να ανταλλάξει με τη διεθνή αναγνώριση του Ναγκόρνο-Καραμπάχ), αν δεν χρησιμοποιηθούν εγκαίρως, καίγονται. Η προσγείωση για τους Αρμενίους, που είχαν παρασυρθεί από την εθνικιστική ρητορική, είναι εξαιρετικά επώδυνη και παραμένει ανοικτό ερώτημα αν ύστερα από αυτή την εξέλιξη θα επιβιώσει η κυβέρνηση του Νικόλ Πασινιάν ή αν στην εξουσία θα επιστρέψει η φιλορωσική πτέρυγα – ακόμη ένα κέρδος για τη Ρωσία.
Το σοβαρότερο ερώτημα είναι αν η διευθέτηση αυτή έχει πιθανότητες να επιβιώσει ή αν είναι ένας ενδιάμεσος σταθμός στην προσπάθεια του Αζερμπαϊτζάν για πλήρη έλεγχο της διαφιλονικούμενης περιοχής. Μετά την κατάληψη της στρατηγικής σημασίας πόλης Σούσα από τους Αζέρους, η έξοδος Αρμενίων από την πρωτεύουσα Στεπανακέρτ επιταχύνθηκε, με αποτέλεσμα να έχουν απομείνει στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ μόνο 50.000 από τις 150.000 Αρμενίους κατοίκους του. Στα χαρτιά, τώρα, μπορούν να επιστρέψουν, αλλά στην πράξη, χωρίς πολιτική λύση που να εγγυάται τα δικαιώματά τους, πολλοί θα διστάσουν. Η εθνική τραγωδία των Αρμενίων είναι ένα έργο με πολλές πράξεις.