Μετά την ήττα των δυνάμεων του Αξονος και πριν από την αμερικανική παρέμβαση στον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο, οι διεθνολόγοι προβληματίζονταν ως προς την προσεχή μορφή του παγκοσμίου συστήματος. Υπήρχαν πολλές υποθέσεις. Ο Ψυχρός Πόλεμος, το άκαμπτο διπολικό σύστημα, δεν ήταν η επικρατέστερη.
Σήμερα επικρατεί ανάλογη ρευστότητα.
Η περίοδος Τραμπ επανέφερε τις απομονωτικές τάσεις στην Αμερική. Ετσι, αναβαθμίζονται άλλες δυνάμεις και συγκροτήματα – η Ρωσία, η Ινδία, το Ιράν, ακόμη και η Τουρκία. Στην ίδια δυναμική εντάσσεται η εκδηλούμενη βούληση για στρατηγική αυτονόμηση της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Από την άλλη, όπως το 1947 με τη Σοβιετική Ενωση, σήμερα οι Ηνωμένες Πολιτείες βιώνουν τον «κινεζικό φόβο»1.
Επίκειται μια νέα μορφή Ψυχρού Πολέμου ανάμεσα στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Κίνα; Μήπως, αντιθέτως, οδηγούμαστε σε ένα πολυκεντρικό σύστημα, με συμμαχίες και συνασπισμούς ad hoc – δηλαδή, ανάλογα με τα διακυβεύματα, παραδοσιακά ή νέα, όπως η κλιματική αλλαγή και η ψηφιακή μετάβαση; Το 2020 δεν έδωσε απαντήσεις· μάλλον όξυνε την αντιπαράθεση ανάμεσα στα δύο σενάρια. Η υγειονομική κρίση και η συνεπαγόμενη οικονομική έφεραν στην επιφάνεια διλήμματα τα οποία οι δυτικές κοινωνίες προτιμούσαν να αγνοούν.
Οι υγειονομικοί κίνδυνοι ανέδειξαν τα όρια του κυρίαρχου ιδεολογικού και οικονομικού προτύπου της μεταψυχροπολεμικής εποχής. Η σχέση της Ανθρωπότητας με τη Φύση, καθώς και η ανεξέλεγκτη κυκλοφορία αγαθών, κεφαλαίων, ιδεών και ανθρώπων απεκάλυψαν τον γεωγραφικό παράγοντα, τον οποίο είχε απωθήσει στο συλλογικό υποσυνείδητο η οικονομιστική ουτοπία. Στην αντιμετώπιση της πανδημίας, ο κινεζικός αυταρχισμός ανταγωνίστηκε και υπερέβη τις δυτικές δημοκρατίες. Οι καταναλωτικές κοινωνίες με τα «δικαιώματα χωρίς υποχρεώσεις», εξασθενημένες ηθικά και πνευματικά, δυσκολεύονται να υπερασπιστούν τις αξίες τους, εντός και εκτός.
Η μετατόπιση του παγκοσμίου οικονομικού κέντρου βάρους προς Ανατολάς και η υγειονομική κρίση ενέτειναν στις Ηνωμένες Πολιτείες τους φόβους έναντι της κινεζικής απειλής. Οπως το 1947, έχουν ενισχυθεί οι καλούντες τις «ομονοούσες» (like-minded) κοινωνίες σε συστράτευση για την αντιμετώπιση του «αντιπάλου». Η νίκη των Δημοκρατικών στις προεδρικές εκλογές ανανεώνει την «ηγεμονική» εμπλοκή της Αμερικής στην Ευρώπη.
Θα παρασύρει την Ευρώπη σε μέτωπο κατά της Κίνας, όπως στον Ψυχρό Πόλεμο εναντίον της Σοβιετικής Ενωσης;
Το άλλο σενάριο, ο πολυκεντρικός κόσμος, εξαρτάται από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις. Αν η Ευρωπαϊκή Ενωση αναδειχθεί σε αυτόνομο πόλο ανάμεσα στις Ηνωμένες Πολιτείες, στη Ρωσία, στην Κίνα και στις δυνάμεις οι οποίες διεκδικούν ανάλογο status, η προοπτική να διαμορφωθεί ένα ισχυρό μέτωπο υπό αμερικανική ηγεμονία απομακρύνεται.
Το ενδεχόμενο αυτό είχε ενισχυθεί από το Brexit και από την πολιτική Τραμπ. Η εκλογή Μπάιντεν αλλάζει, όμως, τα δεδομένα. Από την άλλη, η υγειονομική κρίση προσέθεσε μια νέα παράμετρο. Το Ταμείο Ανάκαμψης και η δραματική αύξηση της οικονομικής αλληλεξάρτησης, την οποία συνεπάγεται η αλληλεγγυότητα του τεράστιου νέου δανειακού βάρους, επαναθέτει το ζήτημα για την πολιτική ολοκλήρωση της Ευρωπαϊκής Ενωσης: θα επικρατήσει η οικονομική λογική την οποία ενισχύουν οι νέες εξελίξεις· ή, αντιθέτως, θα ενισχυθούν οι λαϊκιστικές δυνάμεις οι οποίες αλλού αμφισβητούν την οικονομική αλληλεγγύη και αλλού την οικονομική πειθαρχία;
Το έτος 2020 κληροδοτεί μιαν ισχυρή αντίφαση στο δυτικό σύστημα. Επιστροφή της αμερικανικής ηγεμονίας, ώστε να αντιμετωπιστεί η κινεζική πρόκληση; Ή ανάδειξη της Ευρώπης σε ισχυρό παγκόσμιο γεωπολιτικό πόλο, ικανό να λειτουργεί διαμεσολαβητικά ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις;
Τα διακυβεύματα της περιόδου 1945-1947 επανέρχονται.
Το ερώτημα αυτό θα κυριαρχήσει σε όλα τα διεθνή φόρουμ τους ερχόμενους μήνες, καθώς η διακυβέρνηση Μπάιντεν θα επαναπροσδιορίσει την αμερικανική εξωτερική πολιτική. Ενα φόρουμ είναι και ο ΟΟΣΑ. Η τρέχουσα διαδικασία για την εκλογή του γενικού γραμματέα, στην οποία συμμετέχει και η χώρα μας, θα αποτελέσει μια πρώτη ένδειξη ως προς τη δυναμική του ενός ή του άλλου σεναρίου. Ενδεχομένως, όμως, να επικρατήσει κάποια ενδιάμεση εκδοχή, ως συμβιβασμός ανάμεσα στα δύο· ή ως αναβολή της τελικής απόφασης.
* Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι ομότιμος καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόννη – Μόνιμος αντιπρόσωπος της Ελλάδας στον ΟΟΣΑ.
(1) F. Zakaria, «The New China Scare», Foreign Affairs, Ιανουάριος – Φεβρουάριος 2020.