Άγγελος Χανιώτης: Η χρονιά που η υφήλιος έγινε μια οθόνη

Άγγελος Χανιώτης: Η χρονιά που η υφήλιος έγινε μια οθόνη

3' 57" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Το 2020 ξεκίνησε πανηγυρικά με τον εορτασμό των 2.500 ετών από τις Θερμοπύλες και τη Σαλαμίνα, με την άνοδο στο ύπατο αξίωμα μιας γυναίκας, με οικονομικούς δείκτες και πολιτική σταθερότητα που επέτρεπαν αισιοδοξία. Και ξαφνικά, από τον Μάρτιο, η ζωή σε όλη την υφήλιο μοιάζει με ταινία καταστροφής. Οι ταινίες καταστροφής ακολουθούν ένα γνώριμο πρότυπο: κάποιοι επιστήμονες προειδοποιούν για τον επερχόμενο κίνδυνο – από ηφαίστειο, μετεωρίτη, σεισμό, ιό ή τρομοκρατία· οι πολιτικοί ηγέτες αγνοούν τις προειδοποιήσεις από άγνοια, ανοησία ή καιροσκοπισμό· την τελευταία στιγμή κάποιοι ήρωες σώζουν την υφήλιο. Εθισμένοι σε αυτό το πρότυπο, δυσκολευόμαστε να συμφιλιωθούμε με την ιδέα ότι ο σεναριογράφος του δράματος στο οποίο είμαστε και θεατές και κομπάρσοι δεν έχει ακόμα αποφασίσει αν η κατάληξη θα είναι ευτυχής και αν πρόκειται για ταινία ή για σίριαλ.

Το 2020 είδαμε την πανδημία να λειτουργεί, όπως κάθε κρίση, ως μεγεθυντικός φακός χαρακτήρων και συμπεριφορών, αναδεικνύοντας το μεγαλείο, την αυτοθυσία και την υπευθυνότητα κάποιων και την επιπολαιότητα, τους εγωισμούς και την ανευθυνότητα άλλων. Το καθημερινό ραντεβού των Ελλήνων στην τηλεόραση, όχι για κάποιον ποδοσφαιρικό αγώνα ή για ένα σίριαλ, αλλά για τον λόγο ενός επιστήμονα, συνυπήρχε και συνυπάρχει με την ανυπακοή στις συστάσεις και τη διασπορά θεωριών συνωμοσίας και κάθε ανοησίας που κυκλοφορεί στο Διαδίκτυο. Η επιστήμη, για την οποία ο χρόνος μετριέται σε δεκαετίες και αιώνες, βρέθηκε σε μετωπική σύγκρουση με πολιτικούς που μετρούν τον χρόνο σε κοινοβουλευτικές περιόδους. 
Ζήσαμε τη μεσαιωνικού χαρακτήρα διαμάχη Εκκλησίας και επιστήμης. Είδαμε κράτη με ομοσπονδιακές δομές να αδυνατούν να συντονίσουν μέτρα για την πανδημία και την Ευρωπαϊκή Ενωση της κακοφωνίας και της ασυνεννοησίας να είναι ανίκανη να αναλάβει ηγετικό ρόλο στην παγκόσμια σκηνή. Είδαμε τον πρόεδρο των ΗΠΑ να υπονομεύει και τους διεθνείς οργανισμούς και τη δημοκρατία της χώρας του. Είδαμε σαφέστερα από ποτέ την τρομερή και εν πολλοίς ανεξέλεγκτη εξουσία εκείνων που έχουν αντικαταστήσει τις κρατικές οντότητες ως οι νέες Μεγάλες Δυνάμεις – Amazon, Facebook Google και Twitter. Είδαμε την υφήλιο να μην κατανοεί ότι δεν υπάρχουν τοπικές λύσεις για παγκόσμια προβλήματα όπως η κλιματική αλλαγή, η πείνα, η προσφυγιά και τώρα η πανδημία.

Ολα αυτά είναι αξιοσημείωτα αλλά όχι καινοφανή. Η Ιστορία έχει δει πολλές φορές την κρίση δημοκρατικών πολιτευμάτων, την επιτυχία συνωμοσιολογιών, την αντιπαράθεση θρησκείας και επιστήμης, την άνοδο και πτώση αυταρχικών, διεφθαρμένων και λαοπλάνων ηγετών, το χάσμα των γενεών. Αλλη ήταν η πραγματική καινοτομία του 2020 που το καθιστά καμπή στην παγκόσμια Ιστορία: για πρώτη φορά τόσο πολλοί άνθρωποι, σε τόσες πολλές γωνιές του πλανήτη, βρέθηκαν και βρίσκονται για τόσο μεγάλο διάστημα μπροστά σε μια οθόνη. 

Η οθόνη του υπολογιστή και του έξυπνου τηλεφώνου έγινε η σκηνή των διαπροσωπικών επαφών, των οικονομικών συναλλαγών, της εκπαίδευσης, της καλλιτεχνικής έκφρασης, του πολιτισμού, της διασκέδασης και της διαμαρτυρίας. Είναι σαν να πήρε η υδρόγειος σφαίρα το σχήμα μιας δισδιάστατης οθόνης – ένα είδος παράδοξου τετραγωνισμού του κύκλου. Το πραγματικά νέο φαινόμενο –νέο σε αυτές τις διαστάσεις– είναι ο εθισμός εκατοντάδων εκατομμυρίων στις ψευδαισθήσεις που αναπόφευκτα δημιουργούνται όταν ο κυβερνοχώρος αντικαθιστά τον φυσικό χώρο ως σκηνή του βίου.

Αναφέρομαι στην ψευδαίσθηση μιας παγκόσμιας Εκκλησίας του Δήμου στον κυβερνοχώρο, φθηνό υποκατάστατο της πραγματικής πολιτικής συμμετοχής· την ψευδαίσθηση της ολοκληρωμένης άποψης που στριμώχνεται στον συνθηματικό, μαυρόασπρο λόγο των 140 γραμμάτων κάποιου tweet· την ψευδαίσθηση της πληροφόρησης, όταν αλγόριθμοι καθορίζουν το αποτέλεσμα κάθε αναζήτησης στο Διαδίκτυο· την ψευδαίσθηση της παρρησίας σε ένα εικονικό φόρουμ όπου η κακοήθεια κρύβεται πίσω από την ανωνυμία και το ψευδώνυμο· την ψευδαίσθηση της ενημέρωσης όταν είναι ανεξέλεγκτη η διασπορά ψευδών ειδήσεων και αλλοιωμένων εικόνων· την ψευδαίσθηση του παιχνιδιού όταν λείπει η ανθρώπινη επαφή· την ψευδαίσθηση της διδασκαλίας εξ αποστάσεως, χωρίς να μπορεί ο δάσκαλος να σκύψει πάνω από τον ώμο του μαθητή που αγωνίζεται να λύσει μια άσκηση· την ψευδαίσθηση των κοινωνικών σχέσεων με τις χιλιάδες εικονικούς «φίλους» που γνωρίζουμε μέσα από ρετουσαρισμένες φωτογραφίες και φιλτραρισμένες ειδήσεις. Εθισμένοι στα φθηνά διαδικτυακά υποκατάστατα της συντροφικότητας, φοβόμαστε να αποδεχθούμε τον πόνο της στέρησης και της μοναξιάς ως αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης εμπειρίας.

Το 2020 θα μείνει στην Ιστορία όχι ως χρονολογία αλλά ως σύμβολο – κάπως σαν το 1984. Ο μεγάλος κερδισμένος του είναι το Διαδίκτυο που, όπως κάθε επίτευγμα της ανθρώπινης επινοητικότητας, είναι μέσο το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για καλό και για κακό. Προς τα πού κλίνει η πλάστιγγα εξαρτάται από το πόσο συνειδητοποιημένοι είναι οι χρήστες του· εξαρτάται από την κριτική τους σκέψη και σε τελική ανάλυση, από την παιδεία τους. Η όλο και αυξανόμενη εξάρτηση από το Διαδίκτυο απαιτεί ως αντίβαρο φυσικούς χώρους όπου πλάθονται προσωπικότητες και χαρακτήρες μέσα από την επαφή τρισδιάστατων ανθρώπων. Απαιτεί τη διδασκαλία με φυσική παρουσία. Φάνηκε ότι είναι αναντικατάστατη και βιώσαμε τις οδυνηρές συνέπειες από τη στέρησή της. Τώρα, περισσότερο από ποτέ, η Παιδεία χρειάζεται κρατικές επενδύσεις, ιδιωτικές χορηγίες και επιστημονική μέριμνα.
 
* Ο κ. Αγγελος Χανιώτης είναι καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών του Πρίνστον.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή