Ο Μπαράκ Ομπάμα δίδαξε την ορθή μόχλευση του διαδικτύου στην πολιτική. Εκστρατεύοντας από κάτω προς τα πάνω, κατάφερε από άγνωστος να έχει στρατούς εθελοντών, να σπάσει ρεκόρ δωρεών στην καμπάνια του, και τελικά να θητεύσει δύο φορές πρόεδρος των ΗΠΑ. Όπως ομολόγησε όμως στην μεταπροεδρική συνέντευξη στον Λέττερμαν, ο ενθουσιασμός για τον διαδικτυακό εκδημοκρατισμό ήταν πρόωρος, τα κοινωνικά μέσα πολύ γρήγορα έφεραν πρωτόγνωρο κύμα λαϊκισμού. Ο λαϊκιστικότερος των λαϊκιστών Τραμπ ίσως μείνει στην ιστορία ως ο πρόεδρος που είχε την αμεσότερη επαφή με τους ψηφοφόρους: το κινητό δεν έφευγε ποτέ από το χέρι, συνεχή τουίτ, πιασάρικα, κακογραμμένα ή ασυνάρτητα δεν έχει σημασία – την δουλειά τους την έκαναν. 89 εκατομμύρια ακόλουθους στο τουίτερ έφτασε στο αποκορύφωμα (έναντι 23 του Μπάιντεν), λίγο πριν τον αποβάλει η εταιρεία, στις 8 Ιανουαρίου, λόγω της επιδρομής στο Καπιτώλιο.
Σε τι κόσμο ζούμε που ένας νέος (44 χρονών ο Dorsey, 36 o Zuckerberg!) μπορεί με μια απόφαση, χωρίς καν ένα νόμο ή υπογραφή, να διακόψει την επαφή ενός προέδρου με δεκάδες εκατομμύρια ψηφοφόρων του; Πόση δύναμη έχουν τα κοινωνικά μέσα (ΚΜ), και πόσο ελεύθερα (θα έπρεπε να μπορούν να) την ασκούν; Φιμώνει την ελευθερία έκφρασης η αποβολή από το τουίτερ ή το facebook (που επίσης μπλόκαρε τον λογαριασμό του Τραμπ, μέχρι νεωτέρας);
Πριν καν συζητήσουμε δύσκολα ζητήματα ελευθερίας έκφρασης, η κοινωνική επιστήμη καταδεικνύει δύο χρήσιμα γεγονότα. Πρώτον, δεν υπάρχει ελεύθερος ανταγωνισμός στα κοινωνικά μέσα: οι δυνάμεις της αγοράς δεν θα φροντίσουν αυτόματα για πολυφωνία, διαφάνεια, τελικά προστασία της δημοκρατίας. Δεύτερον, σε τέτοια μη πολυφωνικά και δυνάμει χειραγωγούμενα μέσα, λίγοι είμαστε εξοπλισμένοι εκ φύσεως να διακρίνουμε σωστό από λάθος, Αυθεντίες από Τσαρλατάνους. Από τα δύο γεγονότα βγαίνει ισχυρό επιχείρημα υπέρ της ρύθμισης.
Ως θέμα ανταγωνισμού, τα κοινωνικά μέσα είναι «φυσικά μονοπώλια», που σημαίνει ότι μοιάζουν με την ΕΥΔΑΠ περισσότερο απ’ότι νομίζουν πολλοί. Το ζήτημα προκαλείται από τις λεγόμενες οικονομίες δικτύου: η χρησιμότητα του ΚΜ για τον κάθε χρήστη, αυξάνεται όσο αυξάνονται οι χρήστες.
Σκεφτείτε ένα πρωτόγονο κοινωνικό μέσο, το τηλέφωνο. Τι χρησιμότητα είχε η πρώτη τηλεφωνική συσκευή, όταν δεν υπήρχε κανείς να τηλεφωνήσεις; Η γραμμή που έφτιαξε ο Μπελλ, με δύο συσκευές, εξάντλησε γρήγορα την χρησιμότητα της, μετά την διάσημη πρώτη φράση στην ιστορία της ηλεκτρικής επικοινωνίας «Mr Watson, come here. I want to see you». Τι αξία θα είχε το ομορφότερο, εξυπνότερο τηλέφωνο στον κόσμο αν δεν είχε κανένας άλλος;
Παρομοίως, ακόμα και αν κάποιος σήμερα έφτιαχνε ένα facebook λίγο πιο όμορφο, χωρίς διαφημίσεις, που δεν θα πουλούσε σε τρίτους όσα ξέρει για τα γούστα και τις συνήθειες μας, θα χρεωκοπούσε. Τι να κάνει κανείς το πανέμορφο αππ αν δεν περιέχει κανέναν φίλο; Για να ανταγωνιστείς το facebook στις ηλικίες που κυριαρχεί, θα ήταν αναγκαίο να αποκτήσεις γρήγορα κάποιες εκατοντάδες εκατομμύρια χρήστες, κάτι απαγορευτικά ακριβό.
Στην γενιά του facebook, πολύ δύσκολα κουνάς το facebook από την θέση του. Για τον ευρύ κόσμο είναι το μόνο μέσο επικοινωνίας και συζήτησης, όπως είναι το τουίτερ για τους πολιτικά σκεπτόμενους που έχουν έφεση στην ατάκα και αγάπη στην ατελείωτη κακιασμένη ειρωνεία. Στις νεότερες γενιές, αντίστοιχα άλλα κοινωνικά μέσα είναι και θα είναι ακλόνητα (βασικός λόγος που δεν είναι το ίδιο το fb, είναι ότι οι νέοι δεν θέλουν συνυπάρχουν με την μαμά/γιαγιά τους). Αλλά όλα αυτά δεν θα ήταν πρόβλημα, αν τα ΚΜ ήταν αυτομάτως πολυφωνικά και καθρέφτης της κοινωνίας. Δυστυχώς δεν είναι.
Ιδιωτικές εταιρείες διαχειρίζονται τα κοινωνικά μέσα, με σκοπό όχι την πολυφωνία, αλλά ούτε και κάτι άλλο σκοτεινό, όπως την προπαγάνδα. Βασικός σκοπός του facebook είναι απλούστατα ο εθισμός, η έξη: να το χρησιμοποιείτε όλο και περισσότερο. Αδιάφορο γιατί και πώς, φτάνει να περνάτε κάθε ώρα γράφοντας ή διαβάζοντας αναρτήσεις και σχόλια. Οι αλγόριθμοι των ΚΜ δίνουν προτεραιότητα στο ενδιαφέρον, το εντυπωσιακό, το απροσδόκητο και το φωνακλάδικο, όχι στο βαθύ και το ψύχραιμο. Προβάλουν τις αναρτήσεις των πολυλογάδων, όχι των ειδικών. Όχι επειδή αγαπάνε την παραπληροφόρηση, αλλά επειδή έτσι είναι η ανθρώπινη φύση. Αν έχουμε να διαλέξουμε βαθύ και βαρετό ή ανόητο πλην αστείο, προτιμάμε το δεύτερο. Τα ΚΜ ακολουθούν την φύση μας, δεν την πλάθουν.
Οι εντυπωσιολάγνοι αλγόριθμοι σε συνδυασμό με την φύση μας, επιτρέπουν δυστυχώς ιδιαίτερα επικίνδυνη χειραγώγηση. Ένας πονηρός λαϊκιστής, ένας πραγματικός τσαρλατάνος, μπορεί να παρουσιάζεται για καιρό ως αυθεντία και να πείθει εκατομμύρια ανθρώπους. Ειδικά σε δύσκολα, τεχνικά ζητήματα, όπως η ελληνική κρίση, το βρεξιτ ή το εξωτερικό εμπόριο των ΗΠΑ, οι πραγματικοί ειδικοί δυσκολεύονται να πείσουν (βλ. Alysandratos, Boukouras, Georganas & Maniadis, The Expert and The Charlatan), οι Τραμπ και Φαρατζ θριαμβεύουν.
Η πολυφωνία είναι ευκταία, και φυσικά η ελευθερία της έκφρασης ύψιστης σημασίας. Αλλά η τοξική ανοησία βρίσκει ιδιαίτερα πρόσφορο έδαφος διάδοσης στα κοινωνικά μέσα, με αποτέλεσμα αντί για δημοκρατική πολυφωνία μια κακοφωνία τσαρλατάνων. Ακόμα δεν ξέρουμε πώς θα λυθούν τα νομικά και φιλοσοφικά ζητήματα ρύθμισης των κοινωνικών μέσων. Ξεκάθαρα όμως δεν πρόκειται για ελευθεριακό παράδεισο – κάποια ρύθμιση είναι απαραίτητη. Δεν μπορούμε να αποτρέψουμε εύκολα τους Τραμπ αυτού του κόσμου από το να εκφράζουν ανόητες, μισαλλόδοξες απόψεις. Μπορούμε όμως να τους διώχνουμε από τα μεγάλα κοινωνικά μέσα, όταν παραπληροφορούν σκόπιμα και ξεκάθαρα, ή χειρότερα όταν υποκινούν σε βία.