Το πολιτικό σκηνικό της μεταδικτατορικής Πορτογαλίας ήταν εύθραυστο και αβέβαιο, εφόσον το Κίνημα Ενόπλων Δυνάμεων (ΚΕΔ) που ανέτρεψε τον δικτάτορα Καετάνο ήταν ένα μάλλον ετερόκλητο μόρφωμα από ομάδες διαφορετικών ιδεολογιών, συνιστωσών και πολιτικών σκοπών. Η ρευστή αυτή κατάσταση άφηνε ανοικτές διόδους τόσο για προσωπικές πολιτικές φιλοδοξίες των πρωταγωνιστών όσο και για ουτοπικούς ριζοσπαστισμούς πολιτικο-κοινωνικού μετασχηματισμού της χώρας.
Ο στρατηγός Αντόνιο ντε Σπίνολα, που ανέλαβε προσωρινός πρόεδρος της Δημοκρατίας, διόρισε μια προσωρινή κυβέρνηση στα μέσα Ιουλίου 1974 με τον συνταγματάρχη (αργότερα στρατηγό) Βάσκο Γκονσάλβες ως πρωθυπουργό και οκτώ στρατιωτικούς μαζί με μέλη του Σοσιαλιστικού, Κομμουνιστικού και Λαϊκού Δημοκρατικού (αργότερα Σοσιαλδημοκρατικού) Κόμματος επειδή ήταν μετριοπαθής, αλλά ο τελευταίος επρόκειτο να κινηθεί όλο και περισσότερο προς τα αριστερά στις τέσσερις διαδοχικές κυβερνήσεις που θα σχημάτιζε μεταξύ Ιουλίου 1974 και Σεπτεμβρίου 1975. Ο Σπίνολα αποδυναμώθηκε περαιτέρω όταν υποχρεώθηκε να συναινέσει στην ανεξαρτησία των αφρικανικών αποικιών της Πορτογαλίας, ενώ η προσπάθειά του να παραμερίσει το ΚΕΔ στα τέλη Σεπτεμβρίου, αναλαμβάνοντας ενισχυμένες εξουσίες, απέτυχε λόγω της αντίδρασης της ριζοσπαστικής πτέρυγας του στρατού και ο ίδιος παραιτήθηκε. Αντικαταστάτης του ορίστηκε ο μετριοπαθής στρατηγός Φρανσίσκο ντα Κόστα Γκόμες. Τον επόμενο χρόνο, η πορτογαλική πολιτική κινήθηκε προς τα αριστερά. Το ΚΕΔ περνούσε όλο και περισσότερο στον έλεγχο της ριζοσπαστικής πτέρυγας που προωθούσε αριστερές πολιτικές, κυρίως εθνικοποιήσεις, ενώ το Κομμουνιστικό Κόμμα, αν και περιορισμένης εκλογικής απήχησης, τοποθετούσε μέλη του σε νευραλγικές εθνικές και τοπικές διοικητικές θέσεις και εδραίωνε την επιρροή του στα εργατικά συνδικάτα και στην ύπαιθρο. Σε απάντηση ήρθε μια αναιμική απόπειρα αντιπραξικοπήματος στις 11 Μαρτίου 1975 με την ανάμειξη του Σπίνολα, η οποία απέτυχε και ο ίδιος εγκατέλειψε τη χώρα. Ενα «Συμβούλιο της Επανάστασης» δημιουργήθηκε στις 14 Μαρτίου ως ανώτατη κυβερνητική εξουσία για την προστασία του νέου καθεστώτος.
Το «καυτό καλοκαίρι» της πολιτικής τρικυμίας
Είχε έρθει η ώρα της ριζοσπαστικής ουτοπίας. Για πολλούς αριστερούς στην Πορτογαλία, η επανάσταση του 1974 είχε ανατρέψει τόσο τη δικτατορία όσο και εκείνες τις οικονομικές δυνάμεις που επωφελήθηκαν από αυτήν και κρατούσαν την Πορτογαλία στην υπανάπτυξη, οπότε μια «άλλη κοινωνία» φάνταζε εφικτή. Μια νέα κυβέρνηση, πιο αριστερή από την προκάτοχό της, με επικεφαλής πάλι τον Γκονσάλβες, προχώρησε σε ευρείες εθνικοποιήσεις στους τομείς των τραπεζών, των ασφαλειών, των πετροχημικών, των λιπασμάτων, του καπνού, του τσιμέντου, σιδήρου και χάλυβα, της ναυτιλίας, των μέσων μαζικής μεταφοράς, των δύο από τα τρία κύρια ναυπηγεία, ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών δικτύων (εκτός εκείνων που ήλεγχε η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία), της αλιείας και γεωργίας. Εκτιμάται πως το 60%-80% της οικονομίας εθνικοποιήθηκε. Αλλες 300 μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις τέθηκαν υπό κρατική διοίκηση, καθώς η κυβέρνηση «παρενέβη» για να τις σώσει από την πτώχευση μετά την εξαγορά από τους εργαζομένους ή την εγκατάλειψη από τη διοίκηση.
Αποτέλεσμα ήταν η διόγκωση του ελλείμματος της χώρας και η καταφυγή της σε εξωτερικό δανεισμό από τη Δύση, καθώς οι Σοβιετικοί ήταν απρόθυμοι να συνδράμουν και αρκετοί επιχειρηματίες εγκατέλειψαν τη χώρα λόγω του ριζοσπαστισμού της επανάστασης. Επιπλέον, ακτήμονες αγρότες στον νότο κατέλαβαν μεγάλα αγροκτήματα με στόχο την εφαρμογή κολεκτιβιστικών αγροτικών πολιτικών, ενώ στον βορρά μικροϊδιοκτήτες αγρότες αντιστέκονταν βίαια στις ανάλογες προσπάθειες που υποκινούνταν από τους κομμουνιστές.
Η πολιτική συγκυρία πάντως δεν υποστήριζε τέτοιες ριζοσπαστικές φιλοδοξίες. Στις 25 Απριλίου έγιναν εκλογές για Συντακτική Συνέλευση, που θα ψήφιζε το νέο Σύνταγμα.
Υπέρ των μετριοπαθών
Μολονότι οι εκλογές πραγματοποιήθηκαν σε μια περίοδο επαναστατικής έξαρσης, οι περισσότεροι Πορτογάλοι ψήφισαν υπέρ της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Το Σοσιαλιστικό Κόμμα κέρδισε σχεδόν το 38% των ψήφων, ενώ οι σύμμαχοί του Σοσιαλδημοκράτες πήραν 26,4%, οι κομμουνιστές (που αντιτάχθηκαν στις εκλογές) κέρδισαν λιγότερο από το 13%, και το Δημοκρατικό Κοινωνικό Κέντρο ήρθε τέταρτο με λιγότερο από 8%. Ετσι οι μετριοπαθείς δημοκράτες πήραν την πλειοψηφία στη Συντακτική Συνέλευση, ενώ και τα περισσότερα μέλη του στρατού χαιρέτισαν τις εκλογές ως την έναρξη της μετάβασης στην πολιτική δημοκρατία. Ορισμένα στοιχεία του ΚΕΔ, ωστόσο, είχαν αποδεχθεί τις εκλογές μόνο μετά συμφωνία με τα κόμματα ότι οι πολιτικές του θα εφαρμόζονταν ανεξάρτητα από τα εκλογικά αποτελέσματα. Τον Ιούλιο, Σοσιαλιστές και Σοσιαλδημοκράτες αποχώρησαν από την κυβέρνηση Γκονσάλβες κατηγορώντας την για αριστερό εξτρεμισμό, και ξεκίνησαν μια εκστρατεία πολιτικής ανυπακοής εναντίον της μέσα σε ένα κλίμα αυξανόμενης έντασης που πολλοί φοβούνταν πως θα οδηγούσε σε εμφύλιο πόλεμο, ενώ και οι εταίροι της Πορτογαλίας στο ΝΑΤΟ, κυρίως οι ΗΠΑ, δεν έκρυβαν την ανησυχία τους για τις εξελίξεις. Εξάλλου, οι αριστεροί προχωρούσαν στη φίμωση του αντιπολιτευόμενου Τύπου, ενώ παραστρατιωτικές ομάδες νοσταλγών του Σαλαζάρ και του Σπίνολα πραγματοποιούσαν βομβιστικές επιθέσεις και δολιοφθορές κυρίως στο βόρειο τμήμα της χώρας.
Αντιπαραθέσεις στο ΚΕΔ
Οι πολιτικές διαιρέσεις δεν άφησαν ανέγγιχτο ούτε το ΚΕΔ: μια μετριοπαθής μερίδα του, η «Ομάδα των Εννέα», εξέδωσε ένα μανιφέστο τον Αύγουστο όπου υποστήριζε το σκανδιναβικό σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο. Μια άλλη φράξια δημοσίευσε ένα άλλο μανιφέστο επικρίνοντας τόσο την Ομάδα των Εννέα όσο και εκείνους που είχαν συμμαχήσει με τους Κομμουνιστές, κατηγορώντας τον Γκονσάλβες ως υπεύθυνο για την κατάσταση. Τον Σεπτέμβριο, και καθώς ο Γκονσάλβες ανέβαζε επικίνδυνα τους τόνους της αντιπαράθεσης με τις αντιαριστερές δυνάμεις, ο πρόεδρος Φρανσίσκο Γκόμες τον έπαυσε. Σχηματίστηκε η έκτη προσωρινή κυβέρνηση, με επικεφαλής τον ναύαρχο Χοσέ Μπαπτίστα ντε Αζεβέδο, η οποία επρόκειτο να παραμείνει στην εξουσία μέχρι τον Ιούλιο του 1976, και δεσμεύθηκε να τηρήσει τις πολιτικές που υποστήριζαν οι μετριοπαθείς του ΚΕΔ. Η απόλυση του Γκονσάλβες συνάντησε την έντονη αντίδραση της ριζοσπαστικής αριστεράς, που οργάνωσε μαζικές διαδηλώσεις στη Λισσαβώνα. Με το πολιτικό κλίμα φορτισμένο όσο ποτέ, είχε έρθει η ώρα της επανάστασης του Οτέλο ντε Καρβάλιο.
Ο Καρβάλιο και το τέλος της ριζοσπαστικής ουτοπίας
Ο συνταγματάρχης Oτέλo ντε Καρβάλιo που εκπροσωπούσε την αριστερή πτέρυγα του ΚΕΔ και ήταν από τους πρωταγωνιστές της «Επανάστασης των Γαριφάλων», έγινε μέλος του «Συμβουλίου της Επανάστασης» αμέσως με την ίδρυσή του, ενώ τον Μάιο του 1975 προήχθη προσωρινά σε στρατηγό. Η δημοφιλία του ανάμεσα στους μη κομμουνιστές αριστερούς, καθώς και η ψευδαίσθηση, όπως αποδείχθηκε, ότι θα τύχαινε υποστήριξης από όλο το φάσμα των ριζοσπαστών σε στρατό και πολιτικές οργανώσεις, τον ώθησε στην απόπειρα πραξικοπηματικής κατάληψης της εξουσίας.
Στις 25 Νοεμβρίου 1975 ο Καρβάλιο και πιστές σε αυτόν δυνάμεις αλεξιπτωτιστών κατέλαβαν τη Σχολή Πολεμικής Αεροπορίας και έξι αεροπορικές βάσεις στην πρωτεύουσα και στα νότια της Πορτογαλίας, ενώ προσπάθησαν να καταλάβουν στρατιωτικές βάσεις στην υπόλοιπη χώρα. Υπολόγισε, όμως, χωρίς την άρνηση του κομμουνιστή ηγέτη Αλβάρο Κουνιάλ να υποστηρίξει μια κίνηση που δεν έλεγχαν οι κομμουνιστές και δεν ενέκρινε η Μόσχα. Παρέβλεψε, επίσης, τον δισταγμό του Γκονσάλβες να στηρίξει κάτι που θεωρούσε, όχι άδικα, προσωπική φιλοδοξία του Καρβάλιο. Ο συνταγματάρχης Αντόνιο Ραμάλιο Εάνες με την υποστήριξη του μετριοπαθούς σοσιαλιστή Μάριο Σοάρες κήρυξε κατάσταση έκτακτης ανάγκης και έστειλε κομάντος για να καταλάβουν τη Λισσαβώνα. Περικυκλωμένοι στις βάσεις τους και χωρίς ουσιαστική στρατιωτική βοήθεια, οι αλεξιπτωτιστές του Καρβάλιο αναγκάστηκαν να παραδοθούν για την αποφυγή άσκοπης αιματοχυσίας, και το ίδιο συνέβη και με όσες φιλοαριστερές μονάδες υπήρχαν στη Λισσαβώνα. Πάνω από διακόσιοι αριστεροί συνελήφθησαν και το «Συμβούλιο της Επανάστασης» καταργήθηκε. Ο Καρβάλιο, ως τιμωρία για το πραξικόπημα, φυλακίστηκε για τρεις μήνες. Το μακρύ «καυτό καλοκαίρι» του 1975 είχε φτάσει στο τέλος του. Οι επόμενοι μήνες ώς τις νέες εκλογές του Απριλίου 1976, με τη θέση σε ισχύ του νέου Συντάγματος και την προεδρική εκλογή του Ιουνίου με τη νίκη του Εάνες θα σήμαιναν και τη λήξη της μετάβασης στη φιλελεύθερη δημοκρατία.
Το χάος που επικράτησε στην Πορτογαλία μεταξύ του καλοκαιριού 1974 και του χειμώνα του 1975 δοκίμασε τόσο τις επαναστατικές ουτοπίες των αριστερών και ριζοσπαστών, όσο και τις ιδιοτελείς βλέψεις προσώπων όπως οι Σπίνολα, Γκονσάλβες και Καρβάλιο. Η διαχείριση της κρίσης, που αποδείχθηκε πιο σύνθετη από ό,τι πίστευαν οι ριζοσπάστες στρατιωτικοί και οι αντίστοιχες πολιτικές ομάδες, όπως και η αδυναμία επικράτησης οποιουδήποτε ηγέτη πίστευε πως μπορούσε να επιβληθεί αυταρχικά μέσα σε ένα τόσο ρευστό πολιτικο-κοινωνικό σκηνικό, κατέδειξαν την αναγκαιότητα συναινετικών διαδικασιών και μετριοπαθών πολιτικών γραμμών για την ομαλή μετάβαση στη δημοκρατία. Αυτό το μάθημα θα το αξιοποιούσαν οι μετέπειτα πολιτικές ηγεσίες της χώρας, τόσο για την παγίωση των δημοκρατικών θεσμών όσο και για τη δύσκολη οικονομική ανόρθωση – το μεγαλύτερο στοίχημα που περίμενε τη λύση του από τη νεαρή δημοκρατία.
* Ο κ. Ιωάννης Τζώρτζης είναι teaching fellow στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ.
Επιμέλεια: ΕΥΑΝΘΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ