Κατά τη δεκαετία του 1970, σχεδόν σε ολόκληρη τη Λατινική Αμερική, απλώθηκε ένα κύμα αιματηρών δικτατοριών που ανέλαβαν τη βίαιη πειθάρχηση και την ιδεολογική κάθαρση των λατινοαμερικανικών κοινωνιών, οι οποίες είχαν αναπτύξει έντονη επαναστατική δυναμική. Τρία χρόνια μετά την εγκαθίδρυση του καθεστώτος Πινοσέτ στη Χιλή το 1973, πραγματοποιήθηκε στη γειτονική Αργεντινή στρατιωτικό πραξικόπημα που επέβαλε τη δικτατορία του αντιστράτηγου Χόρχε Ραφαέλ Βιντέλα, η οποία ταυτίστηκε με την κρατική τρομοκρατία.
Ανεξέλεγκτη δράση ενόπλων οργανώσεων
Το πραξικόπημα της 24ης Μαρτίου 1976 στην Αργεντινή, που πραγματοποιήθηκε με τη συμμετοχή των τριών όπλων των ενόπλων δυνάμεων, δεν ήρθε ως κεραυνός εν αιθρία. Η ανάληψη της εξουσίας από τον στρατό έγινε αντιληπτή ως φυσική κατάληξη της συνεχούς απονομιμοποίησης της πολιτικής εξουσίας κατά το σύντομο δημοκρατικό διάλειμμα των ετών 1973-1976. Ειδικά η προεδρία της Ιζαμπέλ Περόν, που διαδέχθηκε τον σύζυγό της Χουάν Περόν μετά τον θάνατό του το 1974, χαρακτηρίστηκε από την πλήρη απαξίωση των δημοκρατικών θεσμών και την ανεξέλεγκτη δράση ένοπλων οργανώσεων: ένας πραγματικός πόλεμος, με χιλιάδες θύματα διεξαγόταν εκείνα τα χρόνια μεταξύ των αντάρτικων οργανώσεων και της παρακρατικής οργάνωσης Τριπλό Α που ανέλαβε να καταπνίξει την επαναστατική δυναμική. Η πιο ισχυρή αντάρτικη οργάνωση ήταν το φιλοπερονικό κίνημα Μοντονέρος: η πολυετής απαγόρευση του περονισμού δημιούργησε τις προϋποθέσεις για τη ριζοσπαστικοποίηση μεγάλου τμήματος της νεολαίας που αγκάλιασε τον περονισμό ως την πιο αυθεντική πολιτική έκφραση στην Αργεντινή και δεν δίστασε να περάσει στην ένοπλη δράση. Από την άλλη πλευρά, η παρακρατική οργάνωση Τριπλό Α δολοφόνησε στο διάστημα 1973-1976 περίπου 2.000 άτομα, στην πλειονότητά τους μέλη ένοπλων οργανώσεων, συνδικαλιστές και πολιτικά στελέχη από τον χώρο της περονικής και της μαρξιστικής Αριστεράς. Σε αυτό το κλίμα, και καθώς η νόμιμη κυβέρνηση αναγκαζόταν να εκχωρεί σταδιακά την ουσιαστική εξουσία στον στρατό, η παρέμβαση του στρατού πρόβαλλε για πολλούς ως αναπόφευκτη λύση.
Η ανάληψη ηγετικού ρόλου από τις ένοπλες δυνάμεις της Αργεντινής είχε εξάλλου προετοιμαστεί σε διαμερικανικό και περιφερειακό επίπεδο, όπως φαίνεται και από τη συγκρότηση της διαβόητης «Επιχείρησης Κόνδορας» από τις μυστικές υπηρεσίες Χιλής, Αργεντινής, Βραζιλίας, Βολιβίας, Ουρουγουάης και Παραγουάης. Ο «Κόνδορας» συγκροτήθηκε το 1975, με πρωτοβουλία του Πινοσέτ, και είχε στόχο την οργάνωση της κοινής αντιανατρεπτικής στρατηγικής των ενόπλων δυνάμεων της Νότιας Αμερικής. Από τη στιγμή της ανάληψης της εξουσίας τον Μάρτιο του 1976, η χούντα του Βιντέλα ανέλαβε να εφαρμόσει στην Αργεντινή όλες τις μεθόδους αυτής της στρατηγικής με τον ωμότερο τρόπο.
Ενα εφιαλτικό σύστημα κρατικής τρομοκρατίας
Κυρίαρχος ιδεολογικός άξονας της δικτατορίας του Βιντέλα, όπως και των άλλων δικτατοριών αυτής της περιόδου, έγινε το δόγμα της Εθνικής Ασφάλειας. Το δόγμα αυτό επέβαλλε την εξάλειψη του «εσωτερικού εχθρού», ο οποίος ταυτιζόταν με τον κομμουνισμό. Η χούντα έθεσε ως αποστολή της την υποταγή και αναμόρφωση της αργεντινής κοινωνίας μέσω της άσκησης συστηματικής κρατικής τρομοκρατίας. Ιδίως κατά τα πρώτα χρόνια της ηγεμονίας του, το καθεστώς οργάνωσε έναν περίπλοκο μυστικό μηχανισμό εξάλειψης του «εχθρού», που είχε ως κεντρικό άξονα την εξαφάνιση προσώπων. Ο αριθμός των αγνοουμένων είναι δύσκολο να προσδιοριστεί με ακρίβεια: η Εθνική Επιτροπή για την Εξαφάνιση Προσώπων που συστάθηκε μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Αργεντινή, συγκέντρωσε περίπου 9.000 καταγγελίες για άτομα που εξαφανίστηκαν στο διάστημα 1976-1978, ενώ οι οργανώσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα υπολογίζουν τους αγνοουμένους σε 30.000.
Τα θύματα απάγονταν και μεταφέρονταν σε παράνομα κέντρα κράτησης, ο αριθμός των οποίων εκτιμάται σε περίπου 340. Ηταν διάσπαρτα σε όλη τη χώρα και λειτουργούσαν κρυφά σε αστυνομικά τμήματα, στρατιωτικές εγκαταστάσεις, σχολεία και νοσοκομεία. Από τους χώρους τους πέρασαν περίπου 20.000 άτομα, στην πλειονότητά τους ηλικίας 20 ώς 35 χρόνων, το 90% των οποίων δολοφονήθηκε. Μεταξύ των θυμάτων υπήρχαν και δεκάδες παιδιά που απήχθησαν, βασανίστηκαν, θανατώθηκαν. Σε κάποιες περιπτώσεις παιδιά που είχαν γεννηθεί σε κρατητήρια δόθηκαν παράνομα για υιοθεσία.
Η δημιουργία αυτού του μυστικού εγκληματικού μηχανισμού επέτρεπε στο καθεστώς να δρα με απόλυτη αυθαιρεσία, να αρνείται τα εγκλήματά του, αποδίδοντάς τα σε ξεκαθαρίσματα λογαριασμών μεταξύ αντάρτικων ομάδων και να μην προκαλεί την αντίδραση της διεθνούς κοινότητας.
Οι φωνές καταγγελίας της βίας
Η στάση της αργεντινής κοινωνίας απέναντι στη δικτατορία δεν ήταν ενιαία. Με το καθεστώς συντάχθηκαν ανοιχτά οι επιχειρηματικοί κύκλοι και οι μεγάλοι γαιοκτήμονες. Στην επιλογή τους αυτή συνέβαλε η πάταξη της συνδικαλιστικής ελευθερίας αλλά και η φιλελεύθερη οικονομική πολιτική της δικτατορίας που έθεσε τέλος στις προστατευτικές πολιτικές που είχαν κυριαρχήσει στην Αργεντινή από τη δεκαετία του 1940. Υπό την καθοδήγηση του υπουργού Οικονομικών Αλφρέδο Μαρτίνες ντε Ος, την περίοδο 1976-1981, η χούντα προώθησε το άνοιγμα της χώρας στις αγορές, την απελευθέρωση του συναλλάγματος και τον περιορισμό του κράτους. Με τη δικτατορία συνεργάστηκε επίσης η ιεραρχία της Καθολικής Εκκλησίας καθώς και κύκλοι πολιτικών, διανοουμένων και δημοσιογράφων που απέκτησαν το μονοπώλιο στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης.
Εξάλλου, η καθημερινή παρουσία της βίας από τις αρχές της δεκαετίας του 1970, οδήγησε τμήματα της κοινωνίας να δεχθούν με ανακούφιση τη νέα τάξη. Η παθητική αποδοχή απέκτησε πιο ενεργητικό χαρακτήρα όταν το καθεστώς έπαιξε το χαρτί του πατριωτισμού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η εθνική συσπείρωση που επέφερε η διοργάνωση από τη χώρα του Μουντιάλ ποδοσφαίρου το 1978: η κατάκτηση του Κυπέλλου από την Αργεντινή έγινε ένας τρόπος νομιμοποίησης του καθεστώτος Βιντέλα.
Από την άλλη πλευρά, πολλοί Αργεντινοί αναγκάστηκαν να πάρουν τον δρόμο της εξορίας στην Ευρώπη, στο Μεξικό ή στη Βενεζουέλα, αναλαμβάνοντας σε αρκετές περιπτώσεις, στις χώρες όπου ζούσαν, την καταγγελία της τρομοκρατίας που εφάρμοζε η χούντα. Ωστόσο, οι πιο αποτελεσματικές μορφές αντίστασης γεννήθηκαν μέσα στην ίδια την Αργεντινή, κυρίως από τις οργανώσεις που αποτελούσαν το Κίνημα των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Η καρδιά του κινήματος έγινε αναμφίβολα η οργάνωση των Μητέρων της Πλατείας του Μαΐου. Η οργάνωση ξεκίνησε από την κινητοποίηση λιγοστών μητέρων που ζητούσαν απεγνωσμένα πληροφορίες για την τύχη των αγνοούμενων παιδιών τους και κατέληξε στη διοργάνωση δυναμικών δημόσιων παρεμβάσεων. Ο καθιερωμένος γύρος της πλατείας που κάθε Πέμπτη πραγματοποιούσαν οι Μητέρες φορώντας τα συμβολικά άσπρα μαντίλια τους, έσπαγε τον τοίχο της σιωπής και ήταν «αγκάθι» για το δικτατορικό καθεστώς. Αργότερα στράφηκαν στη διεθνή κοινότητα προχωρώντας σε καταγγελίες από το βήμα του ΟΗΕ, της Διεθνούς Αμνηστίας και άλλων διεθνών οργανισμών.
Η δράση του ευρύτερου Κινήματος για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα προκάλεσε την κατακραυγή της διεθνούς κοινότητας και κατάφερε σοβαρό πλήγμα στη δημόσια εικόνα του δικτατορικού καθεστώτος το οποίο ήδη από το 1980 αντιμετώπιζε σοβαρούς κλυδωνισμούς.
Ο καταλυτικός πόλεμος των Φόκλαντς
Το 1981 έγινε έκδηλη η αδυναμία του καθεστώτος Βιντέλα να χειριστεί τη μεγάλη οικονομική κρίση που ξέσπασε το 1980 με την κατάρρευση του τραπεζικού συστήματος. Επιπλέον, η απότομη αλλαγή μοντέλου σε μια οικονομία δομημένη επί δεκαετίες πάνω στην κρατική προστασία είχε αρνητικά αποτελέσματα στη βιομηχανία, στην απασχόληση και στην αγοραστική δύναμη των εργαζομένων. Η κρίση έφερε στην επιφάνεια προϋπάρχουσες εντάσεις στο εσωτερικό των ενόπλων δυνάμεων, ανάμεσα στους οπαδούς της σκληρής γραμμής και στους μετριοπαθείς που ήταν δεκτικοί στον διάλογο με τα πολιτικά κόμματα. Η αδυναμία του Βιντέλα να σταθεροποιήσει την οικονομία οδήγησε στην αντικατάστασή του τον Μάρτιο του 1981 από τον στρατηγό Ρομπέρτο Βιόλα. Αντιμέτωπος με τη μεγαλύτερη ύφεση στη χώρα από το 1930, ο Βιόλα ανετράπη, πριν από το τέλος του ίδιου έτους, από τον σκληροπυρηνικό Λεοπόλδο Γκαλτιέρι, ο οποίος αποφάσισε να παίξει το χαρτί του εθνικισμού.
Σε αυτή τη φάση η ηγεσία των ενόπλων δυνάμεων, εκμεταλλευόμενη το ιστορικό αίτημα της επιστροφής των νήσων Φόκλαντς/Μαλβίνας στην Αργεντινή, προχώρησε στη στρατιωτική κατάληψή τους στις 2 Απριλίου 1982 ανοίγοντας τον δρόμο στην πολεμική σύγκρουση με τη Μεγάλη Βρετανία, η οποία είχε καταλάβει τα νησιά από το 1833. Ο αρχικός ενθουσιασμός της αργεντινής κοινωνίας γρήγορα διαψεύστηκε, καθώς αποδείχθηκε πόσο λανθασμένες ήταν οι εκτιμήσεις της χούντας που είχε υποτιμήσει την αποφασιστικότητα του αντιπάλου και υπολόγιζε εσφαλμένα στην υποστήριξη των Ηνωμένων Πολιτειών. Η οδυνηρή ήττα και η άδικη απώλεια εκατοντάδων νέων στρατιωτών τάραξε τις συνειδήσεις, απαξίωσε πλήρως το δικτατορικό καθεστώς, προκάλεσε ρήξη στην ενότητα των ενόπλων δυνάμεων και άνοιξε αμετάκλητα τον δρόμο της επιστροφής στη δημοκρατία.
Η δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση του Ραούλ Αλφονσίν που ανέλαβε την εξουσία τον Δεκέμβριο του 1983, προχώρησε το 1985 στη δίκη της χούντας, η οποία κατέληξε στην καταδίκη των σημαντικότερων πραξικοπηματιών. Ωστόσο, ο δρόμος για την ουσιαστική απονομή δικαιοσύνης για τα εγκλήματα της χούντας θα αποδεικνυόταν μακρύς και γεμάτος εμπόδια και διλήμματα.
* Η κ. Μαρία Δαμηλάκου είναι επίκουρη καθηγήτρια στο τμήμα Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου.