Το μεσημέρι της Τετάρτης, ώρα ανατολικής ακτής, συνέβη κάτι ιστορικό. Η κυβέρνηση των ΗΠΑ προσχώρησε στην άποψη ότι, σε καιρό πανδημίας, η προστασία των μονοπωλίων έρχεται σε δεύτερη μοίρα. Σε μια θεαματική απομάκρυνση από την πάγια πολιτική της χώρας, η Αμερικανίδα εκπρόσωπος Εμπορίου, Κάθριν Τάι, ανακοίνωσε ότι η κυβέρνηση Μπάιντεν θα υποστηρίξει την ελεύθερη χρήση της διανοητικής ιδιοκτησίας (πατέντες, μέθοδοι παραγωγής κ.λπ.) για τα εμβόλια του κορωνοϊού. Η κίνηση πανηγυρίστηκε σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης, ενώ προξένησε αμηχανία στην έδρα της ευρωπαϊκής φαρμακοβιομηχανίας, όπως φάνηκε από τις απορριπτικές δηλώσεις της εκπροσώπου Τύπου της Γερμανίδας καγκελαρίου Μέρκελ.
Το σύνολο της διεθνούς κοινότητας, με βασικότερες εξαιρέσεις τη Γερμανία, την Ελβετία, τη Βρετανία και την Ιαπωνία, συμφωνεί με την άρση της ισχύος των πατεντών για τα εμβόλια του κορωνοϊού. Ακόμη και στη Βραζιλία του Μπολσονάρο, την ημέρα που οι νεκροί έφθασαν τις 400.000, η Γερουσία ψήφισε να αρθούν οι πατέντες των εμβολίων. Το διακύβευμα πλέον είναι πόσο πλατιά ή πόσο περιορισμένη θα είναι η απελευθέρωση των πατεντών και αν θα γίνει αρκετά γρήγορα ή αν ο πλανήτης θα πρέπει να περιμένει την πιθανή αντικατάσταση των Χριστιανοδημοκρατών από τους Πρασίνους στην καγκελαρία της Γερμανίας, στα τέλη Σεπτεμβρίου.
Η μάχη θα δοθεί σε πρώτη φάση στο εσωτερικό του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου, όπου οι αποφάσεις είθισται να λαμβάνονται με ομοφωνία. Η συμφωνία ΤRIPS του ΠΟΕ για τη διανοητική ιδιοκτησία προβλέπει οριζόντια αναστολή ισχύος των πατεντών (waiver) σε περιπτώσεις εκτάκτου ανάγκης. Δύσκολα μπορεί κανείς να φανταστεί τι εννοούσαν οι συντάκτες της συμφωνίας ως έκτακτη ανάγκη, αν όχι αυτό που συμβαίνει τώρα.
Το βασικό επιχείρημα όσων υποστηρίζουν ότι η απελευθέρωση των πατεντών δεν θα αλλάξει τίποτα («θεατρική κίνηση» την αποκάλεσε η φαρμακοβιομηχανία) είναι ότι δεν λύνει το άμεσο πρόβλημα. Πράγματι, το πιο άμεσο θα ήταν να διατεθούν στις φτωχές χώρες τα περισσεύματα εμβολίων που έχουν αποθηκεύσει ή παραγγείλει οι πλούσιες χώρες. Επίσης, να αυξηθεί η παραγωγή από όσες εταιρείες κατέχουν ήδη τις πατέντες, την τεχνογνωσία και τις γραμμές παραγωγής και δεν χρειάζεται να ξεκινήσουν από το μηδέν. Και οι δύο αυτές προτάσεις είναι εύλογες, αλλά εντελώς ανεπαρκείς. Αν οι ΗΠΑ δωρίσουν άμεσα τα 30 εκατομμύρια δόσεις AstraZeneca που τους περισσεύουν, θα είναι μια ευπρόσδεκτη σταγόνα στον ωκεανό του παγκόσμιου πληθυσμού των 7 δισεκατομμυρίων, από τα οποία έχει εμβολιαστεί μόλις το ένα δισεκατομμύριο. Η Pfizer, η BioNTech (που κλείνει χωριστές συμφωνίες για το ίδιο εμβόλιο), η Μοderna, η Johnson & Johnson και η AstraZeneca ανακοινώνουν διαρκώς αυξήσεις της παραγωγής τους, αλλά παρ’ όλα αυτά δεν προβλέπεται να υπάρχουν αρκετά εμβόλια για την κάλυψη του παγκόσμιου πληθυσμού έως το 2024. Τι είδους μεταλλάξεις θα έχουν παρατηρηθεί έως τότε και αν τα εμβόλια θα τις καλύπτουν ή αν θα χρειάζονται νέοι γύροι εμβολιασμών για όλους, είναι κάτι που θα προτιμούσαμε να μη μάθουμε.
Η παράμετρος «χρόνος»
Εξάλλου, το επιχείρημα του χρόνου είναι σχετικό. Αν τα αιτήματα για κοινή χρήση πατεντών και τεχνογνωσίας μέσα από το αποθετήριο της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας (C-TAP, γνωστό και ως πρωτοβουλία της Κόστα Ρίκα) είχαν ικανοποιηθεί από τότε που διατυπώθηκαν, πριν από ένα χρόνο, σήμερα δεκάδες εταιρείες σε όλο τον κόσμο θα ήταν σε θέση να παρασκευάσουν εμβόλια. Η φαρμακοβιομηχανία προτιμά να μην κοιτάζει πίσω και να μιλάει για το σήμερα, επισημαίνοντας ότι αυτή τη στιγμή δεν υπάρχουν άλλες εταιρείες οι οποίες να είναι σε θέση να χειριστούν την τεχνολογία αιχμής mRNA και να προχωρήσουν σε μαζική παραγωγή.
Ο λόγος, όμως, που δεν υπάρχουν τέτοιες εταιρείες είναι γιατί οι κάτοχοι της τεχνογνωσίας την κρατούν ως επτασφράγιστο μυστικό. Εδώ, συνεπώς, θα φανεί εάν η κυβέρνηση Μπάιντεν έχει αποφασίσει σοβαρά να διευρύνει την πρόσβαση στα εμβόλια ή όχι. Μαζί με την άρση των πατεντών (άρση των νομικών εμποδίων) πρέπει να αρθούν και τα τεχνικά εμπόδια, δηλαδή να μεταφερθεί τεχνογνωσία στους νέους παίκτες που θα μπουν στη μάχη της παραγωγής. Η αμερικανική κυβέρνηση έχει τον τρόπο να υποχρεώσει τις εταιρείες να το πράξουν, αρχίζοντας από τη Moderna και την Johnson & Johnson, τα εμβόλια των οποίων παρήχθησαν με χρηματοδοτήσεις του αμερικανικού δημοσίου. Από τη στιγμή που θα αρθούν τα νομικά και τεχνικά εμπόδια, οι ειδικοί εκτιμούν πως η παραγωγή εμβολίων θα χρειαστεί 3 με 4 μήνες. Η εκτίμηση ανήκει μεταξύ άλλων στον πρώην επικεφαλής του χημικού τμήματος της Moderna, Σουχαΐμπ Σιντικί.
Αλλα εμπόδια περιλαμβάνουν τη σπάνι πρώτων υλών και το κόστος των επενδύσεων. Ισως όμως το μεγαλύτερο εμπόδιο είναι η πολιτική επιρροή των κατεστημένων παικτών. Οι Pfizer/BioNTech αναμένουν ότι το 2021 ο τζίρος από το εμβόλιο του κορωνοϊού θα ανέλθει σε 26 δισεκατομμύρια δολάρια, με ποσοστό κέρδους λίγο μικρότερο από το 30%. Για τη Moderna, ο φετινός τζίρος υπολογίζεται στα 19 δισ. δολάρια. Αν δεν αλλάξει τίποτα, το 2022 προβλέπεται ακόμη καλύτερο. Αν, αντιθέτως, υποχρεωθούν να απελευθερώσουν πατέντες και τεχνογνωσία, θα αποζημιωθούν αλλά όχι με τέτοια ποσά. Ισως, πίσω από όλες τις προειδοποιήσεις για την αποτυχία του εγχειρήματος άρσης των πατεντών να κρύβεται η ανησυχία μήπως αυτό πετύχει.
Η περίπτωση του Sputnik
Την ίδια στιγμή που οι δυτικές εταιρείες προσπαθούν με νύχια και με δόντια να προφυλάξουν τις πατέντες τους, το ρωσικό επενδυτικό ταμείο RDIF, που διαχειρίζεται τα δικαιώματα παραγωγής του εμβολίου Sputnik, το διαθέτει με πολύ απλές διαδικασίες σε εργοστάσια σε όλο τον κόσμο. Μέχρι στιγμής, το RDIF έχει κλείσει συμφωνίες με είκοσι εταιρείες σε δέκα χώρες. Ο διευθυντής μιας από τις εταιρείες αυτές, της ινδικής Virchow Biotech, περιέγραψε ότι από την αρχή ώς το τέλος, η διαδικασία χρειάστηκε έξι μήνες και απαίτησε από την πλευρά του επένδυση 11 εκατομμυρίων δολαρίων. Το εργοστάσιο προϋπήρχε, όπως εξάλλου προϋπάρχουν δεκάδες εργοστάσια και γραμμές παραγωγής στον ανεπτυγμένο και στον αναπτυσσόμενο κόσμο, που προσπαθούν, με τη βοήθεια και των κυβερνήσεών τους, να ασχοληθούν με την παραγωγή εμβολίων. Μια εικόνα του πόσες και ποιες είναι οι εταιρείες αυτές δίνει πρόσφατο άρθρο στο περιοδικό Atlantic, που υπογράφεται από την Τσέλσι Κλίντον και τον Ινδό ειδικό στον τομέα της πρόσβασης στα φάρμακα, Ατσάλ Πραμπάλα. Η δημοσίευση του άρθρου συνέπεσε με την αλλαγή στάσης της αμερικανικής κυβέρνησης, αλλά και του ιδρύματος «Μπιλ και Μελίντα Γκέιτς», το οποίο πλέον υποστηρίζει την «περιορισμένη άρση ισχύος των πατεντών για τα εμβόλια του κορωνοϊού».