H αιματηρή εξέγερση του Σοβέτο

H αιματηρή εξέγερση του Σοβέτο

Οι διαδηλώσεις διαμαρτυρίας των μαύρων μαθητών στην πόλη-γκέτο αντιμετωπίστηκαν βίαια από το καθεστώς του απαρτχάιντ

6' 23" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Ο μεγάλος κοινωνιολόγος Τσαρλς Τίλι είχε πει κάποτε ότι σπανίως οι επαναστάσεις έχουν επαναστατικά αποτελέσματα. Η εξέγερση των μαθητών του Σοβέτο στη Νότια Αφρική το 1976 αποτελεί εξαίρεση. Αν και θα ήταν ίσως υπερβολικό με αυστηρούς όρους Πολιτικής Επιστήμης να τη θεωρήσει κανείς επανάσταση, αποδείχθηκε ότι είχε επαναστατικά αποτελέσματα – και μάλιστα σε πολλά επίπεδα. 

Το Σοβέτο είναι ακρωνύμιο που σημαίνει «Νοτιοδυτικά Περίχωρα» (SOuthWEst TOwnship). Είναι ένα «περίχωρο» στα νοτιοδυτικά του Γιοχάνεσμπουργκ. Στην πραγματικότητα δεν είναι «περίχωρο», αλλά μια ολόκληρη πόλη δίπλα στη μεγαλύτερη πόλη της Νότιας Αφρικής. Αν το Γιοχάνεσμπουργκ έχει μια ξεχωριστή θέση στην Ιστορία της χώρας («η πόλη του χρυσού», όπως ονομάστηκε λόγω της φλέβας χρυσού που ανακαλύφθηκε εκεί το 1886 και οδήγησε στη δημιουργία της), το Σοβέτο έχει σημαντική θέση στην πορεία εκδημοκρατισμού της, έχοντας διαδραματίσει έναν σημαντικό ρόλο στη διαδικασία ανατροπής του συστήματος του απαρτχάιντ, του πιο λεπτομερούς συστήματος θεσμικού ρατσισμού που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα.

«Ισότιμη εκπαίδευση, όχι εκπαίδευση για σκλάβους»

Οι εικόνες του απαρτχάιντ είναι ανεξίτηλες: οι ταμπέλες στα εστιατόρια, στις τουαλέτες και στις παραλίες που επέτρεπαν την είσοδο αποκλειστικά στους λευκούς, τα μηχανήματα που κατεδάφιζαν σπίτια Αφρικανών για να δημιουργήσουν αστικές ιδιοκτησίες για λευκούς στη Sophiatown του Γιοχάνεσμπουρκ και στη Συνοικία 6 του Κέιπ Τάουν, τα φορτηγά που άδειαζαν τα υπάρχοντα αυτών των απελπισμένων ανθρώπων σε κενά, άγονα εδάφη στην ύπαιθρο, οι παραγκουπόλεις χωρίς νερό ή αποχέτευση, τα εσωτερικά «διαβατήρια» για τη μετακίνηση, η απαγόρευση των «μεικτών γάμων» και πολλά άλλα. 

H αιματηρή εξέγερση του Σοβέτο-1
H φωτογραφία έκανε τον γύρο του κόσμου και έγινε η εικόνα-σύμβολο της αντίστασης στο απαρτχάιντ. Φωτ. ASSOCIATED PRESS

Το διάταγμα

Το 1975, πάνω από το 80% του σχεδόν ενός εκατομμυρίου κατοίκων του Σοβέτο ήταν Αφρικανοί (Xhosa, Sotho, Zulu κ.ά.) που μιλούσαν –εκτός από τις εθνοτικές τους γλώσσες– αγγλικά. Ο μισός πληθυσμός της πόλης ήταν κάτω των 25 ετών.

Αντιδρώντας σε ένα κυβερνητικό διάταγμα, σύμφωνα με το οποίο τα Μαθηματικά και τα μαθήματα Κοινωνικών Επιστημών θα διδάσκονταν στα αφρικάανς (η γλώσσα των Μπόερ – διάλεκτος της ολλανδικής), δεκαπέντε με είκοσι χιλιάδες Αφρικανοί μαθητές συγκεντρώθηκαν το ψυχρό πρωινό της 16ης Ιουνίου 1976 για να διαμαρτυρηθούν. Oι μαθητές κρατούσαν πλακάτ με συνθήματα όπως: «Αν διδαχθούμε στα αφρικάανς, ο Vorster [o πρωθυπουργός] θα πρέπει να μάθει ζούλου», «Δεν θέλουμε να μάθουμε τη γλώσσα των καταπιεστών μας» και «Θέλουμε ισότιμη εκπαίδευση, όχι εκπαίδευση για σκλάβους». 

H αιματηρή εξέγερση του Σοβέτο-2
Ο Στιβ Μπίκο. Φωτ. ASSOCIATED PRESS

Εξάπλωση των ταραχών με τρεις χιλιάδες θύματα 

Αντί να επιτρέψει την ειρηνική διαμαρτυρία στην οποία αποσκοπούσαν οι μαθητές, η αστυνομία επενέβη. Οταν τα δακρυγόνα δεν κατάφεραν να διαλύσουν το πλήθος, ορισμένοι αστυνομικοί άρχισαν να πυροβολούν. Οι πολιορκημένοι μαθητές (μερικοί έξι ή επτά χρόνων) υποχώρησαν, αλλά μετά αντεπιτέθηκαν σε ολόκληρο το Σοβέτο, πετροβολώντας αυτοκίνητα, κατασκευάζοντας οδοφράγματα, πυρπολώντας δημόσια κτίρια και δολοφονώντας δύο λευκούς της διοίκησης του δήμου του West Rand. Η αστυνομία άρχισε να πυροβολεί αδιακρίτως. H φωτογραφία ενός τρομοκρατημένου κοριτσιού που έτρεχε δίπλα σ’ έναν πανικόβλητο μαθητή που μετέφερε το άψυχο σώμα του πρώτου θύματος των εξεγερμένων, του δεκατριάχρονου Hector Peterson, έγινε η εικόνα-σύμβολο της αντίστασης. Στις επόμενες ημέρες, μαθητές και φοιτητές σε πολλές πόλεις της χώρας προστέθηκαν στους εξεγερμένους, συνεχίζοντας τις επιθέσεις σε αστυνομικές περιπολίες και κυβερνητικά κτίρια. 

Παρά το γεγονός ότι η κυβέρνηση κινητοποίησε όλες τις δυνάμεις ασφαλείας (εμπλέκοντας ακόμη και τον στρατό) και παρά τον θάνατο εκατοντάδων διαδηλωτών, οι πορείες και οι ταραχές συνεχίστηκαν για μήνες, με τη συμμετοχή μάλιστα και πολλών «μιγάδων» (Coloureds) μαζί με τους Αφρικανούς, ένα φαινόμενο χωρίς προηγούμενο στη Νότια Αφρική. Στις διαδηλώσεις oι νέοι φώναζαν το σύνθημα «Amandla! Awethu! Amandla! Awethu!» (Η εξουσία είναι δική μας!). Συνδικαλιστικές οργανώσεις έσπευσαν να υποστηρίξουν τους μαθητές και τους φοιτητές με αλλεπάλληλες απεργίες και στάσεις εργασίας. Ωστόσο, η άρνηση των Ζούλου μεταναστών εργατών στους κοιτώνες γύρω από Γιοχάνεσμπουργκ να υποστηρίξουν αυτές τις στάσεις εργασίας ήταν το πρώτο δείγμα μιας πολιτικής διαίρεσης που θα γινόταν βαθύτερη και ευρύτερη στις επόμενες δεκαετίες, υπονομεύοντας τη μετάβαση της χώρας στη δημοκρατία. 

Οι μαθητές και οι φοιτητές συνέχισαν να απέχουν από την εκπαιδευτική διαδικασία ολόκληρο το 1976. Τελικά η κυβέρνηση υποχώρησε στα αιτήματα των μαθητών και άφησε τα αγγλικά ως την κύρια γλώσσα διδασκαλίας. Ηταν όμως πλέον αργά. Στις ταραχές είχαν χάσει τη ζωή τους 575 άνθρωποι, ενώ τουλάχιστον 2.400 είχαν τραυματιστεί. 

Η αντίδραση για τη γλώσσα διδασκαλίας (την οποία δεν μιλούσαν οι μαθητές) ήταν μόνον η αφορμή της εξέγερσης. Στην πραγματικότητα οι διαδηλωτές εξέφραζαν την αντίθεσή τους σ’ ένα εκπαιδευτικό σύστημα δύο ταχυτήτων που τους οδηγούσε σε υποχρηματοδοτούμενα σχολεία με 50-70 μαθητές ανά τάξη και με ανεπαρκώς εκπαιδευμένους δασκάλους. 

H αιματηρή εξέγερση του Σοβέτο-3
Σύλληψη διαδηλωτή μαθητή από τις δυνάμεις ασφαλείας. Φωτ. ASSOCIATED PRESS

Η πρώτη μαζική αντίσταση στο απαρτχάιντ

Κάποιο ρόλο στην εξέγερση έπαιξαν και οι ιδέες του «Κινήματος της Μαύρης Συνείδησης», μιας ομάδας διανοουμένων με επικεφαλής τον Στιβ Μπίκο που, επηρεασμένοι από τις ιδέες του Φρανς Φανόν και του αφροαμερικανικού κινήματος Black Power, υποστήριζαν τη χειραφέτηση της μαύρης κοινότητας, τονίζοντας ότι οι μαύροι πρέπει να απαλλαγούν από κάθε αίσθηση φυλετικής κατωτερότητας.

Ωστόσο, η εξέγερση του 1976 οφειλόταν και σε μια έμμεση και εξωτερική αιτία, καθώς αντανακλούσε και τις ευρύτερες περιφερειακές αλλαγές με την κατάρρευση της πορτογαλικής αποικιοκρατίας στη νοτιότερη Αφρική και την ανεξαρτησία της Μοζαμβίκης και της Αγκόλας. Ιδιαίτερα η αποτυχημένη στρατιωτική εμπλοκή της Νότιας Αφρικής στην Αγκόλα, στο πλευρό των ανταρτών της Unita και εναντίον του MPLA και των Κουβανών συμμάχων του, έδειχνε ότι το λευκό καθεστώς δεν ήταν ανίκητο. Πιθανότατα η εξέγερση του Σοβέτο δεν θα είχε επεκταθεί ούτε θα ήταν τόσο βίαιη αν οι

Αφρικανοί δεν είχαν την εντύπωση ότι η κυβέρνηση της λευκής μειοψηφίας ήταν ευάλωτη.

Η πρώτη εντύπωση μετά τη λήξη των ταραχών ήταν ότι η εξέγερση είχε αποτύχει. Οι ηγέτες του «Κινήματος της Μαύρης Συνείδησης» και άλλοι πολιτικοί ακτιβιστές κατέληξαν στις φυλακές ή εξορίστηκαν. Η Γουίνι, η γυναίκα του Μαντέλα, στάλθηκε σε μια μικρή συντηρητική πόλη του Ελεύθερου Κράτους της Οράγγης, υπό τη διαρκή επίβλεψη (και παρενόχληση) της αστυνομίας. Ο Στιβ Μπίκο συνελήφθη σ’ ένα μπλόκο των Αρχών, φυλακίστηκε και χτυπήθηκε βάναυσα. Πέθανε σ’ ένα κρύο πάτωμα ενός κελιού από εγκεφαλική αιμορραγία στις 12 Σεπτεμβρίου του 1977. Ο υπουργός

Δικαιοσύνης Τζίμι Κρούγκερ σόκαρε τη διεθνή κοινή γνώμη δηλώνοντας ότι ο θάνατός του τον «αφήνει αδιάφορο» (leaves me cold). 

Παρόλο που λίγοι μαθητές θεωρούσαν τους εαυτούς τους επαναστάτες, οι πράξεις τους ήταν η αρχή μιας εντεινόμενης αντίστασης στο καθεστώς της λευκής μειοψηφίας, μιας αντίστασης που η δυναμική της οδήγησε τελικά στην πτώση του απαρτχάιντ. Η βίαιη αντίδραση της κυβέρνησης στην εξέγερση δημιούργησε μια νέα γενιά «μαχητών της ελευθερίας» (freedom fighters) κι ένα ολοένα και ισχυρότερο (και νόμιμο) συνδικαλιστικό κίνημα. Οι αντιφάσεις ενός πολιτικού και οικονομικού συστήματος που εξαρτάτο από την υποταγή της μεγάλης πλειοψηφίας του πληθυσμού έγιναν ακόμη πιο προφανείς με τους Αφρικανούς (μαθητές, φοιτητές και τους γονείς τους) έτοιμους να ρισκάρουν τη ζωή τους για να προκαλέσουν και να ανατρέψουν το καθεστώς. 

H αιματηρή εξέγερση του Σοβέτο-4
18.6.1976. Η εξέγερση των μαθητών στο γκέτο του Σοβέτο, στην κορυφή της πρώτης σελίδας της «Κ».

Διεθνής υποστήριξη

Μετά την εξέγερση του Σοβέτο, η υποστήριξη για το διεθνές κίνημα κατά του απαρτχάιντ (φοιτητές, μη κυβερνητικές οργανώσεις, αφρικανική διασπορά, θρησκευτικές ομάδες κ.λπ.) έγινε εντονότερη στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες, δημιουργώντας νέες διασυνδέσεις ανάμεσα στην εσωτερική αντίσταση και στην εξωτερική πίεση που τελικά θα οδηγούσε στην επιβολή διεθνών κυρώσεων.

Μέσα από την εξέγερση των μαθητών, τη δολοφονία του Μπίκο, τη βία στις παραγκουπόλεις, η υπόλοιπη ανθρωπότητα είδε ολοένα και περισσότερο τον απάνθρωπο χαρακτήρα του απαρτχάιντ, σε μια νοτιότερη Αφρική όπου η μια αποικία μετά την άλλη (Αγκόλα, Μοζαμβίκη, Νότια Ροδεσία) κέρδιζαν την ανεξαρτησία τους. Η Νότια Αφρική θα ήταν τελικά η τελευταία. Το 1994, στις πρώτες δημοκρατικές εκλογές της ιστορίας της, ο Νέλσον Μαντέλα και το Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο θα κέρδιζαν την εξουσία κάνοντας τη 16η Ιουνίου (την ημέρα της εξέγερσης του Σοβέτο) εθνική αργία (Ημέρα της Νεολαίας). 
 
* Ο κ. Αστέρης Χουλιάρας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΕΥΑΝΘΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή