Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, υπήρξε μεγάλη αναστάτωση στα μέσα αγροτικής παραγωγής της Σοβιετικής Ένωσης. Η Ουκρανία, ο σιτοβολώνας της Ευρώπης, βρέθηκε το 1932 -1933 σε δεινή θέση. Οι τεράστιες αλλαγές στις μεθόδους παραγωγής, ο βαρύς χειμώνας και η ψευδο – επιστήμη του Lysenko έφεραν την καταστροφή: Τον μεγάλο λιμό Γολοντομόρ [1] κατά τον οποίο πέθαναν εκατομμύρια Ουκρανοί. Ο αριθμός των θυμάτων του μεγάλου λιμού κυμαίνεται ανάλογα με την εκτίμηση από τα 3,5 έως και τα 12 εκατομμύρια ανθρώπους. Οι επιζήσαντες του λιμού περιέγραψαν δραματικές εικόνες με πτώματα να κείτονται στους δρόμους, επεισόδια κανιβαλισμού και τα νεκροταφεία να μην χωράνε άλλους νεκρούς.
Πώς, όμως, ένας επιστήμονας μπορεί να είναι συνυπεύθυνος για μια τέτοια ανθρωπιστική καταστροφή και κατ’ άλλους γενοκτονία; Γιατί από ορισμένους ο Trofim Lysenko θεωρείται ο επιστήμονας που προκάλεσε τους περισσότερους θανάτους από οποιονδήποτε άλλον; [2] Και γιατί οι ψευδο-επιστημονικές του θεωρίες κερδίζουν έδαφος ακόμα και σήμερα; [3]
Ο Αγρονόμος Τrofim Denisovich Lysenko (1898 – 1976) γεννήθηκε σε αγροτική οικογένεια στην Karlivka της Ουκρανίας. Έγινε ευρέως γνωστός τη δεκαετία του 1930 λόγω των ιδιόρρυθμων απόψεών του που έλεγαν ότι δεν υπάρχουν γονίδια και ότι είναι δυνατόν να κληρονομούνται στις επόμενες γενιές ζωντανών οργανισμών, ιδιότητες που αποκτώνται κατά τη διάρκεια της ζωής τους. [4]
Κατόρθωσε να πείσει την Σοβιετική ηγεσία και τον Ιωσήφ Στάλιν [5] ότι αυτές του οι θεωρίες είναι συμβατές με το μαρξιστικό ιδεολογικό μοντέλο και έτσι εφάρμοσε αποτυχημένες καλλιεργητικές τεχνικές. Ο Lysenko ισχυριζόταν ότι τα φυτά σιτηρών μπορούν να φυτεύονται εξαιρετικά πυκνά, χωρίς πρόβλημα, αφού τα φυτά του ίδιου είδους, δεν ανταγωνίζονται το ένα το άλλο, κατά τον τρόπο που υπάρχει ταξική αλληλεγγύη ανάμεσα στους ανθρώπους της ίδιας κοινωνικής τάξης. Επίσης, ισχυριζόταν ότι μπορούσε να μετατρέψει φυτά όπως η αγριάδα σε σιτηρά, μέσω ειδικών καλλιεργητικών τεχνικών, ενώ “σκληραγωγούσε” με κρύο τους σπόρους ώστε στις επόμενες καλλιεργητικές γενιές να κληρονομήσουν φυτά ανθεκτικά στο κρύο. Απλουστεύοντας τις απόψεις του, θα λέγαμε ότι πίστευε πως αν κοπεί η ουρά μιας γάτας, οι απόγονοί της θα έχουν επίσης κομμένες ουρές [2].
Παρά τις παραδοξολογίες που ισχυριζόταν, κέρδισε την εμπιστοσύνη του Ιωσήφ Στάλιν και πειραματίστηκε στους σιτοβολώνες της Ουκρανίας προκαλώντας επιπλέον καταστροφή στην παραγωγή και συμβάλλοντας στον τρομερό λιμό που αποδεκάτισε τη χώρα. Όσοι επιφανείς Σοβιετικοί Βιολόγοι τόλμησαν να εκθέσουν την επιστημονική τους άποψη ενάντια στον Lysenko, κυνηγήθηκαν και ενίοτε εξοντώθηκαν, όπως ο Nikolai Ivanovich Vavilov (1887 – 1943) που απεβίωσε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης [6].
Τα επιχειρήματα του Lysenko δεν είχαν πειραματική στήριξη αλλά ήταν συμβατά, κατά τη γνώμη του, με τον Μαρξισμό – Λενινισμό. Υπέπεσε έτσι, σε ένα σοβαρό μεθοδολογικό ολίσθημα. Προσπάθησε να δικαιολογήσει την ιδεολογική του θέση με επιστημονικά “δεδομένα”, αντί να διαμορφώσει τη θέση του ανάλογα με τα δεδομένα της Επιστήμης. Στην Επιστήμη, προχωράμε από τα εμπειρικά δεδομένα προς τη διαμόρφωση της θέσης μας και όχι αντίστροφα. Η Ουκρανία έγινε τότε το πειραματικό εργαστήριο του Lysenko και πλήρωσε με εκατομμύρια νεκρούς τις παραδοξολογίες του. Και άλλες χώρες όπως η Ανατολική Γερμανία και η Κίνα ακολούθησαν με πλήρη αποτυχία αυτή την ιδεολογικοποιημένη “Επιστήμη”[7]. Η αποτυχία του Λυσενκοϊσμού ήταν καθολική μέχρι την κατάρρευση του αφηγήματός του με τον θάνατο του Στάλιν.
Η Επιστήμη της Βιολογίας υπέστη ανεπανόρθωτη βλάβη από τον Lysenko και σε επίπεδο μεθοδολογίας αλλά και σε επίπεδο ανθρώπινου δυναμικού. Εκατομμύρια πολιτών χάθηκαν από την πείνα και τις κακουχίες, μέχρι να απογυμνωθεί από ισχύ ο Lysenko τη δεκαετία του 1960.
Τα τελευταία χρόνια, όμως, οι θεωρίες του Lysenko άρχισαν να κερδίζουν έδαφος ξανά στην Ρωσία, κυρίως για πολιτικούς λόγους αντίθεσης προς τη Δύση. Ενίοτε, αυτή η ψευδο-επιστήμη έλαχε και κρατικής στήριξης, στα πλαίσια μιας ιδεολογικής αντίθεσης “Δύο Κόσμων” [8]. Πλειάδα ψευδο-επιστημονικών θεωριών είναι γνωστό ότι εδώ και χρόνια εκπορεύονται από τη Ρωσία, ενίοτε με πολιτικές προεκτάσεις [9]. Ο Lysenko παραμένει μια “επιστημονική” φιγούρα με μεγάλη επιρροή στη σημερινή Ρωσία, ειδικά μετά την κατάρρευση της εκπαιδευτικής διαδικασίας από το 1990 έως το 2000 περίπου. Ο Λυσενκοϊσμός ενισχύεται και από ένα κύμα συμπάθειας προς τον Σταλινισμό που παραμένει ενεργό στη Ρωσία, ενώ γίνεται συστηματική προσπάθεια να συνδεθεί η Επιγενετική, ως επιστημονικός κλάδος, με τις ανυπόστατες θεωρίες του Lysenko.
Είναι εμφανές από τις ιστορικές αυτές περιγραφές ότι όταν η Επιστήμη υποτάσσεται σε ιδεολογικούς και πολιτικούς σκοπούς χάνει όχι μόνο την αξιοπιστία της αλλά καθίσταται και επικίνδυνη για τους ανθρώπους. Επιπλέον, ας μην ξεχνάμε ότι για ακόμα μια φορά η Ουκρανία γίνεται το θέατρο ενός δράματος στο οποίο λαμβάνουν χώρα τα πειράματα των ισχυρών του Κόσμου. Πιθανότατα η στρατηγική της θέση ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση να την καθιστά ιστορικά ευάλωτη σε τέτοιες απόπειρες πειραματισμών, με θύματα τους απλούς πολίτες της [10].
*O κ. Παναγιώτης Ιακωβής είναι Στρατιωτικός Ιατρός ε.α, Καρδιολόγος, Διδάκτωρ Παν/μίου Αθηνών, Επιστημολόγος
Βιβλιογραφικές αναφορές:
- https://www.britannica.com/event/Holodomor
- https://www.theatlantic.com/science/archive/2017/12/trofim-lysenko-soviet-union-russia/548786/
- https://www.cell.com/current-biology/pdf/S0960-9822(17)30949-1.pdf
- https://scholar.harvard.edu/kleelerner/publications/lysenkoism-deadly-mix-pseudoscience-and-political-%20ideology
- https://www.nature.com/articles/339415a0
- https://www.kew.org/read-and-watch/the-tragic-tale-of-nikolai-vavilov
- https://hereditasjournal.biomedcentral.com/track/pdf/10.1186/s41065-017-0042-4.pdf
- https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0960982217309491
- https://foreignpolicy.com/2016/11/29/putins-great-patriotic-pseudoscience/
- https://www.bbc.com/news/world-europe-60353677