Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, μέσω των οποίων ενίοτε φθείρεται και αφανίζεται η αλήθεια, έγιναν οι πιο καθαροί καθρέφτες της τραγωδίας του πολέμου στην Ουκρανία, και μαζί οι κρυφοί δίαυλοι επικοινωνίας των αποκλεισμένων από τα δραματικά τεκταινόμενα Ρώσων. Τις καμπές στην πολεμική ανταπόκριση και την ψηφιακή πτυχή του πολέμου που μαίνεται στην καρδιά της Ευρώπης, αποτυπώνει ο Γιώργος Μητακίδης, συνδημιουργός της Κοινοπραξίας του Παγκόσμιου Ιστού, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Πατρών και πρόεδρος του Φόρουμ για τον Ψηφιακό Διαφωτισμό.
«Ο ισπανοαμερικανικός πόλεμος του 1898 ήταν ο πρώτος πόλεμος με πολεμικούς ανταποκριτές· ο Τύπος είχε διαδραματίσει καίριο ρόλο στην προετοιμασία και κήρυξή του. Ο πόλεμος του Βιετνάμ ονομάστηκε ο πόλεμος της τηλεόρασης. Ο Γουόλτερ Κρόνκαϊτ, παρουσιαστής ειδήσεων στο CBS θεωρείτο ο πιο αξιόπιστος άνθρωπος στις ΗΠΑ. Ηταν ο πρώτος που αμφισβήτησε την αλήθεια των πολεμικών ανακοινωθέντων από τους στρατιωτικούς –είχαμε fake news πριν από την ψηφιακή εποχή, όπως αποδείχθηκε αργότερα από τα McNamara Papers– και προέβλεψε τη μη νικηφόρο έκβαση του πολέμου. “Αν έχασα τον Κρόνκαϊτ, έχασα την Αμερική”, είπε ο Λίντον Τζόνσον μετά το σκάνδαλο που ξέσπασε. Ο πόλεμος του Ιράκ ήταν ο πόλεμος του CNN· οι πληροφορίες έρχονταν πλέον από την άμεση κάμερα και όχι μέσω του Πενταγώνου. Και φτάνουμε σήμερα στον πόλεμο των κοινωνικών δικτύων. Οποιοσδήποτε με ένα έξυπνο κινητό δίνει εικόνα, αλλάζοντας τα όρια της ενημέρωσης. Είδαμε έναν ρωσικό στρατό που δεν είχε καμία σχέση με τον αήττητο κόκκινο στρατό που ήθελε να παρουσιάσει ο Πούτιν. Είδαμε τα βίντεο του Ζελένσκι με μια αμφίεση στον αντίποδα της εικόνας του Πούτιν στο παλάτι του».
Σύμφωνα με τον κ. Μητακίδη, δύο είναι τα μετρήσιμα αποτελέσματα της χρήσης των κοινωνικών δικτύων. «Κατά πρώτον, έχουν συμβάλει στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης υπέρ των Ουκρανών και εναντίον του Πούτιν. Κατά δεύτερον, τα ίδια τα κοινωνικά δίκτυα γίνονται δίοδοι επικοινωνίας μεταξύ των Ρώσων αντιφρονούντων, οι οποίοι μέσω των συνδέσεων VPN (Virtual Private Network) –κατά 1.000% αυξήθηκαν οι συνδέσεις VPN στη Ρωσία– μπορούν να παρακάμπτουν περιορισμούς και να πλοηγούνται σε όποια σελίδα επιθυμούν χωρίς να φαίνεται ποιοι είναι. Η Ρωσία έκλεισε το Facebook και το Instagram αρκετά αποτελεσματικά, το Twitter λιγότερο αποτελεσματικά, όμως δουλεύει πλήρως το ρωσικό Telegram, αλλά και το κινεζικό Tik Tok, όπου μπορείς να δεις αλλά όχι να αναρτήσεις νέες εικόνες και βίντεο. Μολονότι οι τεχνολογικοί κολοσσοί δεν έχουν αρχές, έχουν συμφέροντα, θα λέγαμε παραφράζοντας τη ρήση του λόρδου Πάλμερστον, η ιδέα ήταν να μην εμποδιστεί η επικοινωνία του ρωσικού λαού και να περιοριστεί η προπαγάνδα των ρωσικών κρατικών υπηρεσιών. Για παράδειγμα, το Youtube δεν δέχεται αναρτήσεις και διαφημίσεις από τη ρωσική κρατική τηλεόραση RT (Russia Today), το πρακτορείο ειδήσεων Sputnik κ.λπ. Μια απόφαση πολύ καλή για τον σεβασμό ουσιωδών αρχών στη συγκεκριμένη συγκυρία, η οποία από την άλλη δεν αναιρεί το ερώτημα αν θέλουμε οι μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες και όχι οι επίσημοι θεσμοί να λαμβάνουν τέτοιες αποφάσεις».
Η Ευρωπαϊκή Ενωση επεξεργάζεται νομικά πλαίσια, το digital markets act, το digital services act και το data act, και μέσα στο 2022 αναμένεται να εκδοθούν οι σχετικές οδηγίες για τον έλεγχο των ψευδών ειδήσεων και της προπαγάνδας μέσω Διαδικτύου.
Οποιοσδήποτε με ένα έξυπνο κινητό δίνει εικόνα, αλλάζοντας τα όρια της ενημέρωσης. Είδαμε έναν ρωσικό στρατό που δεν είχε καμία σχέση με τον αήττητο κόκκινο στρατό που ήθελε να παρουσιάσει ο Πούτιν.
«Το σημαντικό είναι ότι προς την κατεύθυνση αυτή συμπλέουν πλέον και οι ΗΠΑ, που θεωρούσαν ότι η Ευρώπη, η οποία δεν διαθέτει καμία μεγάλη τεχνολογική εταιρεία, εκδίδει μόνο κανονισμούς που περιορίζουν την καινοτομία. Τώρα αυτό αλλάζει και σε μια διετία πιστεύω πως θα έχουμε ένα κανονιστικό πλαίσιο που θα κάνει πολύ δυσκολότερη τη συστηματική διακίνηση ψευδών ειδήσεων».
Γιαγιάδες με καλάσνικοφ
Στον παρόντα πόλεμο, «ψευδείς ειδήσεις διαδίδονται και από τις δύο πλευρές – τα εμψυχωτικά βιντεάκια με τις γιαγιάδες να εξασκούνται στα καλάσνικοφ στην Ουκρανία και η οργουελική κρατική ειδησεογραφία στη Ρωσία, όπου όποιος αποκαλέσει τον πόλεμο “πόλεμο” και όχι “ειδική στρατιωτική επιχείρηση” καταδικάζεται σε 15 χρόνια φυλακή για fake news. Ο Πρώσος θεωρητικός του πολέμου Καρλ φον Κλάουζεβιτς είχε μιλήσει για την “ομίχλη του πολέμου”. Σήμερα η ομίχλη είναι και ψηφιακή. Ομως παράλληλα με την ψηφιακή ομίχλη έχουμε μια άμεση εικόνα, με τις φωτογραφίες και τα βιντεάκια που ανεβάζουν οι πολίτες στα κοινωνικά δίκτυα, της εν εξελίξει πολεμικής τραγωδίας. Αν τα βάλει κανείς στη ζυγαριά, αντιλαμβάνεται πως είμαστε πιο κοντά στο να μπορούμε να δούμε την αλήθεια απ’ ό,τι ήμασταν την εποχή που οι συντάκτες απλά μετέδιδαν την απογευματινή ενημέρωση του Πενταγώνου».
Πέρα από πόλεμος των κοινωνικών δικτύων, ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι, κατά τον κ. Μητακίδη, «και ο πρώτος υβριδικός πόλεμος. Δηλαδή, έχουμε θερμό πόλεμο στο έδαφος και ταυτόχρονα πόλεμο στον κυβερνοχώρο. Πριν από την εισβολή όλοι θεωρούσαν ότι η Ρωσία θα εξουδετέρωνε όλα τα ψηφιακά δίκτυα και όλες τις κρίσιμες υποδομές της Ουκρανίας, όπως είχε κάνει το 2014-2015 κατά την προσάρτηση της Κριμαίας, και νωρίτερα στη Γεωργία, όπου είχε κλείσει όλες τις υποδομές. Αυτή τη φορά δεν τα κατάφερε γιατί η Ουκρανία ανέπτυξε συστήματα κυβερνοάμυνας που έλαβε από τις ΗΠΑ και ευρωπαϊκές χώρες όπως η Ολλανδία. Στην αρχή είχε προβλήματα από ρωσικές κυβερνοεπιθέσεις, όμως πλέον θωρακίστηκε, τις απωθεί και επιτίθεται και η ίδια. Στον κυβερνοπόλεμο η Ουκρανία τα πηγαίνει πολύ καλύτερα από τους Ρώσους, όμως στο έδαφος είναι αλλιώς, γεγονός που δείχνει πως ό,τι και να κάνει κανείς στον κυβερνοχώρο δεν αναιρείται η σκληρή πραγματικότητα στο έδαφος».
Το ξυπνητήρι
Κανείς δεν μπορεί να προβλέψει την εξέλιξη του πολέμου. «Οποια κι αν είναι αυτή, το βέβαιο είναι, όπως έχει ειπωθεί, ότι έχει ηχήσει ένα ξυπνητήρι για την Ευρώπη των απελπιστικά αργών διαδικασιών. Πλέον κινείται προς μια κοινή ευρωπαϊκή εξωτερική πολιτική και άμυνα, κι αυτό θα αλλάξει την ίδια αλλά και τον κόσμο. Οδεύαμε προς έναν σαφώς διπολικό κόσμο, με τις ΗΠΑ και την Κίνα, δύο μεγάλες οικονομικές, τεχνολογικές, στρατιωτικές δυνάμεις, στους δύο πόλους. Η Ευρώπη, μεγάλη οικονομική δύναμη, όχι τόσο τεχνολογική και καθόλου στρατιωτική με τη γεωπολιτική έννοια, παρέμενε χαμηλότερα, όπως και η Ρωσία, η οποία διαθέτει μόνο στρατιωτική ισχύ. Ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει αλλάξει αυτά τα δεδομένα. Η Ρωσία επιχειρεί να αλλάξει τον ρόλο της, κατά πόσον θα τα καταφέρει είναι μια άλλη συζήτηση, και η Ευρώπη κινείται προς το να αποκτήσει μια ουσιαστική γεωπολιτική θέση. Αν τα καταφέρει, θα έχουμε τους Ουκρανούς να ευγνωμονούμε».