Η ανθρωπότητα δεν έχει κατορθώσει να εξοβελίσει τον πόλεμο που συνεχίζει να συνοδεύει και να σημαδεύει την πορεία του ανθρώπου από τα βάθη της Ιστορίας μέχρι σήμερα. Προσπάθειες μεγάλων διανοητών να ερμηνεύσουν και ενδεχομένως να βρουν το αντίδοτο στο φαινόμενο του πολέμου έχουν αποτύχει. Κάποιες αισιόδοξες προβλέψεις που είχαν κυριαρχήσει στις αρχές του περασμένου αιώνα, ότι η πρόοδος του πολιτισμού, η επικράτηση του ορθολογισμού και κυρίως η αλληλεξάρτηση των οικονομικών συμφερόντων θα αποτρέψουν τον πόλεμο, διαψεύσθηκαν με τον πλέον δραματικό τρόπο στο σφαγείο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και, λίγες δεκαετίες αργότερα, στο Ολοκαύτωμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η πικρή αυτή διαπίστωση αποκτά δραματικές διαστάσεις εάν αναλογισθεί κανείς την καταστροφικότητα του σύγχρονου πολέμου, που θα μπορούσε να προκαλέσει ακόμη και την πυρηνική εξαφάνιση της ζωής στον πλανήτη. Μέσα σε αυτό το θλιβερό τοπίο, που κάθε άλλο παρά τιμάει τον σύγχρονο άνθρωπο, έχουν γίνει μερικά θετικά βήματα προς την κατεύθυνση περιορισμού της απάνθρωπης συμπεριφοράς κατά τις πολεμικές συγκρούσεις. Ενα πρώτο βήμα έγινε από τον Αμερικανό πρόεδρο Αβραάμ Λίνκολν, όταν στη διάρκεια του αμερικανικού εμφυλίου πολέμου, το 1863, εξέδωσε έναν κώδικα διεξαγωγής του πολέμου, που περιείχε διατάξεις για την προστασία των αιχμαλώτων και των αμάχων. Οι προσπάθειες για την εγκαθίδρυση ενός διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου του πολέμου συνεχίστηκαν εντατικά στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα.
Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου οι νικητές κινήθηκαν με μεγάλη ταχύτητα και αποφασιστικότητα και δίκασαν τη ναζιστική ηγεσία στην περίφημη δίκη της Νυρεμβέργης.
Ενα μεγάλο βήμα έγινε το 1949, με την υπογραφή της σύμβασης της Γενεύης, που προσπαθεί να θέσει περιορισμούς στη βαρβαρότητα του πολέμου και ορίζει ξεκάθαρα την ανάγκη προστασίας των αμάχων, των τραυματιών και των αιχμαλώτων. Ολα τα κράτη-μέλη του ΟΗΕ έχουν προσχωρήσει στη σύμβαση της Γενεύης.
Τη μεταπολεμική περίοδο η διεθνής κοινότητα συνέχισε την πρακτική που ακολουθήθηκε στη Νυρεμβέργη, δηλαδή τη σύσταση ειδικού διεθνούς δικαστηρίου κάθε φορά που προκύπτει θέμα τιμωρίας εγκλημάτων πολέμου. Ετσι, το 1993 με ομόφωνη απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ –που υπερψήφισε και η Ρωσία– συστάθηκε το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία – ICTY. Στα 24 χρόνια της λειτουργίας του κατόρθωσε να δικάσει όσους είχαν παραβιάσει θεμελιώδεις ανθρωπιστικούς κανόνες του πολέμου και προέρχονταν από όλες τις αντιμαχόμενες παρατάξεις και εθνότητες, ενώ ορισμένοι από τους καταδικασθέντες βρίσκονταν στην κορυφή της κρατικής ιεραρχίας. Το μεγάλο άλμα όμως για μια αποτελεσματικότερη τιμωρία των εγκλημάτων πολέμου έγινε μετά το τέλος των γιουγκοσλαβικών πολέμων. Με απόφαση της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ συγκλήθηκε το 1998 στη Ρώμη μια διεθνής διπλωματική σύνοδος με στόχο την ίδρυση ενός μόνιμου Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου (ΔΠΔ – ICC International Criminal Court). Στη σύμβαση της Ρώμης έχουν μέχρι στιγμής προσχωρήσει 123 κράτη. Το Δικαστήριο λειτουργεί από το 2002 με έδρα τη Χάγη.
Μία μόλις ημέρα μετά τη ρωσική εισβολή, ο εισαγγελέας του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου με δημόσια δήλωσή του προειδοποίησε όλους όσοι εμπλέκονται στις εχθροπραξίες στο έδαφος της Ουκρανίας ότι το Δικαστήριο μπορεί να ασκήσει τη δικαιοδοσία του και να εξετάσει οποιαδήποτε ποινικά κολάσιμη πράξη εγκλημάτων πολέμου που θα τελεσθεί στο ουκρανικό έδαφος. Το ουκρανικό Κοινοβούλιο δεν έχει ακόμη επικυρώσει την προσχώρηση της χώρας στο ΔΠΔ, αλλά η κυβέρνηση έχει αναγνωρίσει από το 2013 τη δικαιοδοσία του Δικαστηρίου για εγκλήματα που τελούνται στο έδαφός της.
Ακόμη και πολίτες χωρών που δεν έχουν προσχωρήσει στο ΔΠΔ, όπως η Ρωσία, δεν εξαιρούνται από την ποινική του δικαιοδοσία και θα μπορούσαν να συλληφθούν αν βρεθούν στο έδαφος κάποιας από τις 123 χώρες που συμμετέχουν στη σύμβαση της Ρώμης. Θεωρητικά, οποιοσδήποτε αξιωματούχος θεωρηθεί ύποπτος για τέλεση εγκλημάτων πολέμου μπορεί να συλληφθεί εάν υπάρχει σχετικό ένταλμα, ακόμη και αν είναι αρχηγός κράτους. Στην πράξη, βέβαια, κάτι τέτοιο δεν φαίνεται πιθανό για όσο καιρό το καθεστώς Πούτιν παραμένει στην εξουσία. Δεν πρέπει ωστόσο να υποτιμάται η πολιτική και ηθική σημασία μιας τέτοιας δικαστικής διαδικασίας, ακόμη και αν οι κατηγορούμενοι δεν συλληφθούν. Η ίδρυση ενός μόνιμου Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου αποτελεί σημαντική κατάκτηση της πολιτισμένης ανθρωπότητας. Η λειτουργία του Δικαστηρίου δεν εξαρτάται πλέον από τις συγκυριακές διεθνοπολιτικές ισορροπίες ούτε προϋποθέτει ομόφωνη απόφαση των μελών του Συμβουλίου Ασφαλείας για να μπορέσει να στραφεί εναντίον ύποπτων για εγκλήματα πολέμου.
Το Συμβούλιο Ασφαλείας
Με απόφαση της Γ.Σ. του ΟΗΕ συγκλήθηκε το 1998 στη Ρώμη διεθνής διπλωματική σύνοδος με στόχο την ίδρυση ενός μόνιμου Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου.
Τρία μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας, η Ρωσία, η Κίνα και οι ΗΠΑ, συνεχίζουν να αρνούνται να προσχωρήσουν. Οι ΗΠΑ, ενώ αρχικά υποστήριζαν την ιδέα του μόνιμου δικαστηρίου, στη συνέχεια άρχισαν να εκφράζουν επιφυλάξεις και επί προεδρίας του υιού Μπους υιοθέτησαν εντελώς αρνητική στάση και άρχισαν να υπονομεύουν τη συγκρότησή του.
Την περίοδο 2001-2006 υπηρετούσα ως πρέσβης της Ευρωπαϊκής Ενωσης στη Σόφια όταν η Βουλγαρία βρισκόταν σε διαπραγματεύσεις με τις Βρυξέλλες για την ένταξή της ως πλήρους μέλους. Μία από τις υποχρεώσεις που έπρεπε να εκπληρώσει ως υποψήφια χώρα ήταν να προσχωρήσει στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, όπως είχαν ήδη κάνει όλα τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Υπήρξε έντονη αμερικανική πίεση στη βουλγαρική κυβέρνηση για να εξαιρεθούν οι Αμερικανοί πολίτες από τη δικαιοδοσία του δικαστηρίου. Χάρις στην έντιμη στάση του τότε πρωθυπουργού Συμεών, οι πιέσεις δεν τελεσφόρησαν.
Σήμερα η αμερικανική πλευρά φαίνεται να ακολουθεί μια ηπιότερη στάση και ακούγεται πως πληθαίνουν οι φωνές στην Ουάσιγκτον που ζητούν την προσχώρηση των ΗΠΑ στο ΔΠΔ, κάτι που θα έφερνε τις δύο πλευρές του Ατλαντικού ακόμη πιο κοντά και σε αυτό το ζήτημα.
Ο ρόλος της Ε.Ε.
Εχει γίνει δεύτερη φύση όσων ασχολούνται με τις διεθνείς σχέσεις να καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η Ευρωπαϊκή Ενωση είναι διεθνοπολιτικά «ανύπαρκτη» ή «αδύναμη» και, εν πάση περιπτώσει, δεν διαδραματίζει τον ρόλο που της αρμόζει. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι επικρίσεις αυτές είναι ενίοτε δικαιολογημένες. Η ίδρυση του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου και ο πρωταγωνιστικός ρόλος της Ε.Ε. σε αυτό το ιστορικό επίτευγμα είναι, όμως, ένα δείγμα περί του αντιθέτου.
* Ο κ. Δημήτρης Κούρκουλας διετέλεσε υφυπουργός Εξωτερικών και πρέσβης της Ε.Ε. στον Λίβανο, στη Βουλγαρία και στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Μην πυροβολείτε την Ευρώπη».