Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του 1960 και του 1970, αλλά και για αρκετά έτη αργότερα, η Ιταλία δεν βίωσε μόνο πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές εντάσεις αλλά και την εμφάνιση και θανατηφόρο δράση τρομοκρατικών οργανώσεων. Η δυναμική των τρομοκρατικών οργανώσεων που εμφανίστηκαν και έδρασαν στην Ιταλία δεν λειτούργησε εν κενώ, αλλά αναπτύχθηκε εντός ενός περιβάλλοντος που παρείχε σε αυτές αρχικά την ευχέρεια δράσης, στη συνέχεια, δε, το πλαίσιο της κατασταλτικής αντιμετώπισής τους. Οι ιδεολογικές αναφορές των τρομοκρατικών οργανώσεων στηρίχθηκαν στην αντιπαράθεσή τους τόσο ως προς το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα (ΙΚΚ) όσο και ως προς τους συνδικαλιστές των εργοστασιακών σωματείων, για τους οποίους πίστευαν ότι είχαν αποστασιοποιηθεί από τη θεμελιώδη μαρξιστική αντίληψη και ιδεολογία. Η κάθετη αντιπαράθεσή τους με τα εργατικά συνδικάτα και το ΙΚΚ δεν άργησε να φέρει την απόλυτη ρήξη. Μέσα σε αυτό το έντονα πολιτικοποιημένο, φορτισμένο από την ιδεολογική αντιπαράθεση πλαίσιο, εμφανίστηκαν οι Ερυθρές Ταξιαρχίες (Ε.Τ.). Οι Ε.Τ. ήταν η οργάνωση με την εντονότερη παρουσία στην Ιταλία αλλά και η ισχυρότερη τρομοκρατική οργάνωση στη Δυτική Ευρώπη τη δεκαετία του 1970.
Η ένοπλη δράση των Ερυθρών Ταξιαρχιών
Οι Ερυθρές Ταξιαρχίες εμφανίστηκαν ως αποτέλεσμα της «στρατηγικής απόφασης» μελών μιας ομάδας από το Μιλάνο, γνωστής ως Political Metropolitan Collective. Δημιουργήθηκαν μέσα από το φοιτητικό κίνημα και τις εργατικές διαδηλώσεις και διαμαρτυρίες στα τέλη του 1960. Νεαροί εργαζόμενοι που είχαν δοκιμαστεί και διαμορφωθεί πολιτικά μέσα από τις βίαιες διαδηλώσεις στα εργοστάσια των Pirelli, Alpha Romeo και Sit-Siemens σε συνεργασία με φοιτητές από το Πανεπιστήμιο του Τρέντο συνέκλιναν στην ανάλυση ότι το ΙΚΚ είχε προδώσει τις πολιτικές του αρχές και αντίστοιχα όσους τις ασπάζονταν και εμφορούνταν από αυτές.
Οι Ε.Τ. ανήγγειλαν την ένοπλη εμφάνισή τους τον Αύγουστο του 1970. Την ίδια εποχή έδρασαν πολλές άλλες οργανώσεις, αλλά οι Ερυθρές Ταξιαρχίες ήταν η μεγαλύτερη, η περισσότερο οργανωτικά αυτόνομη, ιδιαίτερα επιχειρησιακά ευέλικτη και η πλέον αιματηρή.
Αρχικός ηγέτης και εμπνευστής της οργάνωσης ήταν ο Ρενάτο Κούρτσιο (ένθερμος καθολικός και φοιτητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τρέντο), ο οποίος μαζί με τη σύζυγό του Μαργαρίτα Καγκόλ (Μάρα) έδωσαν το έναυσμα της ένοπλης πάλης. Ο Κούρτσιο ήταν ο επικεφαλής ιδεολόγος, ενώ η Μάρα είχε εξαιρετικές οργανωτικές ικανότητες. Μαζί τους ήταν ο Τζόρτζιο Σεμέρια, ο Μάριο Μορέτι, ο Αλμπέρτο Φρανκεσκίνι και αρκετοί άλλοι. Οι Ε.Τ. στρατολογούσαν κυρίως φοιτητές, διανοουμένους και δυσαρεστημένους βιομηχανικούς εργάτες. Αλλες οργανώσεις, όπως για παράδειγμα η NAΡ, στρατολογούσαν κυρίως ποινικούς, φυλακισμένους, φτωχούς εργάτες του Νότου. Εξίσου αδύναμο ήταν και το ιδεολογικό τους στίγμα, και έτσι πολύ σύντομα φάνηκε η διαφορά των Ε.Τ. με τις άλλες οργανώσεις.
Η ανάπτυξη της επιχειρησιακής δράσης των Ε.Τ. επιτρέπει την περιοδολόγησή της σε τέσσερα στάδια ως εξής:
Στην πρώτη χρονική περίοδο (1970-1972) οι επιθέσεις τους λάμβαναν χώρα στο Μιλάνο και συμπεριελάμβαναν εμπρησμούς αυτοκινήτων και ιδιωτικών περιουσιών στελεχών εργοστασίων και ακροδεξιών. Ταυτόχρονα επεκτάθηκαν στη διανομή φυλλαδίων μαρξιστικού-λενινιστικού ιδεολογικού περιεχομένου, ενώ ήδη διαφαινόταν μια ιδιότυπη αποδοχή τους από την ευρύτερη κοινή γνώμη του Μιλάνου. Κάποιες επιθέσεις έγιναν και στη Ρώμη, αλλά δεν είχαν την ίδια απήχηση, καθώς η οργάνωση δεν διέθετε αντίστοιχα ερείσματα στην ιταλική πρωτεύουσα.
Στη δεύτερη χρονική περίοδο (1972-1974) άρχισε η επέκτασή τους. Μιλάνο, Τορίνο, Γένοβα ήταν οι πόλεις που οι Ε.Τ. έδωσαν το στίγμα τους. Ταυτόχρονα βελτίωσαν και τις επιχειρησιακές τους τακτικές που πλέον συμπεριελάμβαναν τις απαγωγές. Επειδή δεν επιθυμούσαν αρνητική δημοσιότητα, άφηναν ελεύθερους τους απαχθέντες (απαγωγές συμβολικού τύπου) δημοσιοποιώντας τις απόψεις τους κατά του καπιταλισμού και του φασισμού. Μαζί με τις συμβολικές απαγωγές προέβαιναν και σε καταστροφές περιουσιών. Η δράση τους γινόταν διαρκώς γνωστότερη, οπότε αναπτύχθηκε και ένα νέο τμήμα των Ε.Τ. στο Τορίνο με επικεφαλής τη Μάρα.
Στην τρίτη χρονική περίοδο (1974-1976) η βία είχε αυξηθεί, αλλά είχε αυξηθεί παράλληλα και η κινητικότητα των διωκτικών αρχών με αποτέλεσμα πολλές συλλήψεις. Το 1974 συλλαμβάνονται ο Κούρτσιο και ο Φρανκεσκίνι, ενώ στη συνέχεια οι συλλήψεις αυξάνονται. Πολλές από τις συλλήψεις προέρχονται από την «προδοσία» πρώην μελών των Ε.Τ. Το 1975 η Μάρα με μέλη των Ε.Τ. απελευθέρωσε τον Κούρτσιο από τη φυλακή. Παρά τις εντάσεις εντός της οργάνωσης και την αύξηση των επιθέσεων, δεν έφθαναν στην πολιτική εκτίμηση ότι είχε έρθει η ώρα για «ανοιχτό εμφύλιο πόλεμο».
Σε αυτή τη χρονική περίοδο μια νέα γενιά τρομοκρατών έχει εισέλθει στις Ε.Τ., οι οποίες αναβαθμίζουν την επιχειρησιακή τους βιαιότητα. Εκτός από την αύξηση των ληστειών σε τράπεζες για τη στήριξη του επαναστατικού ταμείου, οι πυροβολισμοί στα πόδια εισέρχονται ως ένα νέο χαρακτηριστικό της τυπολογίας της δράσης τους. Το 1975 σε μια συμπλοκή με την αστυνομία η Μάρα σκοτώνεται. Οι συλλήψεις πληθαίνουν, ενώ όταν συλλαμβάνεται ο Κούρτσιο το 1976 σηματοδοτείται και το τέλος της τρίτης χρονικής περιόδου.
Η τέταρτη χρονική περίοδος (1976-1978) χαρακτηρίζεται η πλέον αιματηρή, καθώς η νέα γενιά που έχει ήδη αναλάβει δεν διαθέτει ιδεολογική κατάρτιση και μορφωτικό επίπεδο αντίστοιχο της πρώτης γενιάς. Το 1977-1978 καταγράφεται κατακόρυφη αύξηση των δολοφονιών, τραυματισμών, πυροβολισμών, που συνταράσσουν όχι μόνο την Ιταλία, αλλά αποτελούν θέμα έντονου διεθνούς ενδιαφέροντος.
Στρατηγικό λάθος και ιδεολογική αποτυχία
Στην πληθώρα των θανατηφόρων χτυπημάτων αξίζει προσοχής μια ιδιαίτερη ενέργεια, όταν στις 16 Μαρτίου 1978 απήχθη ο Αλντο Μόρο (πρώην πρωθυπουργός της Ιταλίας), ο οποίος ήταν καθ’ οδόν για τη Βουλή. Οι πέντε φύλακες που τον πλαισίωναν σκοτώθηκαν (τέσσερις επιτόπου, ένας εξέπνευσε στο νοσοκομείο). Η τρομοκρατική ενέργεια είχε σχεδιαστεί με εξαιρετική λεπτομέρεια. Αξίζει να σημειωθεί ότι ακόμη και οι τηλεφωνικές γραμμές της περιοχής είχαν όλες κοπεί. Ο Μόρο «δικάστηκε», φωτογραφήθηκε και τελικά στις 9 Μαΐου βρέθηκε νεκρός στο πορτμπαγκάζ ενός κλεμμένου αυτοκινήτου τύπου Renault. Η επιλογή στόχου και στη συνέχεια η ίδια η πράξη της δολοφονίας δεν ήταν τυχαία. Ο Χριστιανοδημοκράτης Αλντο Μόρο δεν ήταν «αντιπαθής» στο ευρύτερο αριστερών πεποιθήσεων κοινό. Ηταν ο πρόεδρος του Χριστιανοδημοκρατικού Κόμματος και τη συγκεκριμένη ημέρα κατευθυνόταν στη Βουλή για να δώσει ψήφο εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση του Τζούλιο Αντρεότι. Η απαγωγή και η δολοφονία του Μόρο αποδείχθηκε το μεγαλύτερο λάθος των Ε.Τ. Απώλεσαν την υποστήριξη, τον σεβασμό από το ευρύ αριστερό κοινό, το οποίο τους παρείχε την υποδομή, τη δεξαμενή για «στρατολογήσεις» και την ευρείας έκτασης πολιτική ανοχή που μέχρι τότε απολάμβαναν.
Η επίθεση κατά Μόρο και ο τρόπος που εστάλη η φωτογραφία του ανέτρεψε τις προσδοκίες της οργάνωσης για στήριξη. Το κράτος αντέδρασε, η αμνηστία λειτούργησε, η δραστηριοποίηση της αστυνομίας απέδωσε. Οι αιτίες της πτώσης είναι πολλές, συνοψίζονται όμως ως εξής: η ιδεολογία της οργάνωσης δεν είχε πλέον αντίκρισμα, η αποτυχία της στρατηγικής, της οργάνωσης, της ηγεσίας, η έλλειψη στρατολογήσεων από μια νέα γενιά που δεν πειθόταν από τον τρόπο δράσης των Ε.Τ. Εχει ήδη συντελεστεί το πέρασμα στη λογική «βία για τη βία», η οποία δεν ήταν ιδιαίτερα ευπρόσδεκτη στη νεολαία και στην αντίστοιχη κοινωνική – πολιτική βάση. Παράλληλα, κατά τη διάρκεια της απαγωγής του Μόρο, μια σειρά από επιθέσεις, δολοφονίες, «πυροβολισμοί στο πόδι», συμπλήρωναν μια εικόνα η οποία προκαλούσε σοκ στην κοινή γνώμη. Σε αυτό το πλαίσιο, μετά την υπόθεση Μόρο οι Ε.Τ. απώλεσαν τη βάση υποστήριξής τους μαζί με την οικονομική και ηθική στήριξη που τους παρείχε. Σχολιάζοντας τα παραπάνω, θα μπορούσε να λεχθεί ως ιστορική διαπίστωση ότι όταν μια οργάνωση χάσει τη δυνατότητα στρατολόγησης νέων μελών λόγω μείωσης ενδιαφέροντος για τη δράση της από τον γενικό πληθυσμό –νέων κυρίως– ή ακόμη όταν η οργάνωση χάσει την ικανότητα ανταπόκρισης στις επιδιώξεις της νέας γενιάς, τότε σταδιακά θα συρρικνωθεί, θα μπει στο περιθώριο και τελικά θα εξαφανιστεί.
Το ιταλικό κράτος αντέδρασε με καθυστέρηση καθώς του έλειπε η συνέχεια και η συνέπεια για άμεση και αποτελεσματική αντιμετώπιση της τρομοκρατίας. Ομως, μετά τη δολοφονία του Αλντο Μόρο υιοθέτησε σωρεία μέτρων, με γνωστότερη την παρότρυνση των τρομοκρατών να συνεργάζονται με την αστυνομία έναντι ωφελημάτων. Από το 1979 άρχισε η εθελοντική προσέλευση των τρομοκρατών στην αστυνομία, οι οποίοι δίνοντας πληροφορίες ήλπιζαν στη μείωση της ποινής τους. Το ίδιο έκαναν και πολλοί συλληφθέντες που θεώρησαν ότι «η επανάσταση τελείωσε» και έδιναν πληροφορίες στις Αρχές. Η κινητικότητα του κράτους σε συνδυασμό με τη χρήση έμπειρων αστυνομικών, η αλλαγή της νομοθεσίας μαζί με τις παροχές του κράτους (παροχές προστασίας) στους «μετανοημένους» (pentiti), αλλά και το γεγονός ότι πλέον αυτού του τύπου η τρομοκρατία δεν ήταν ανεκτή ή ευπρόσδεκτη στο ευρύτερο κοινό, έφεραν το τέλος των Ε.Τ.
* Η κ. Μαίρη Μπόση είναι καθηγήτρια Διεθνούς Ασφάλειας στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς.
Επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου