Για τους περισσότερους Αμερικανούς ιστορικούς τη σπίθα για τον εμφύλιο πόλεμο των ΗΠΑ (1861-1865) δεν την άναψε η στάση των εμπλεκομένων, αλλά μια δικαστική απόφαση του 1857, η «Dred Scott κατά Sandford». Με αυτήν, το Ανώτατο Δικαστήριο της Ουάσιγκτον αποφάνθηκε ότι οι μαύροι δεν μπορούν να αποκτήσουν την ιδιότητα του πολίτη γιατί τάχα, σύμφωνα με το αμερικανικό σύνταγμα, «ένα διαρκές και αδιαπέραστο τείχος» χωρίζει τη λευκή φυλή από τη μαύρη, η οποία ήταν καταδικασμένη τότε να ζει σε καθεστώς δουλείας. Επομένως, πάντοτε κατά το Supreme Court, το Κογκρέσο δεν μπορούσε να καταργήσει διά νόμου τη δουλεία στις υποψήφιες νέες πολιτείες.
Επρόκειτο, όπως έκτοτε υποστηρίζεται, για τη «χειρότερη απόφαση» στην ιστορία του Δικαστηρίου, αφού τρία χρόνια αργότερα οδήγησε στον πόλεμο Βορείων και Νοτίων με τους 620.000 νεκρούς (έναντι των 400.000 «μόνο» του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου). Μα είναι ποτέ δυνατό μια δικαστική απόφαση να προκαλεί τέτοιου μεγέθους εκατόμβες;
Δεν χρειάζεται να εντρυφήσει κανείς στις λεπτομέρειες της αμερικανικής πολιτικής ιστορίας για να απαντήσει με ένα κατηγορηματικό «ναι» στο ανωτέρω ερώτημα. Εξαιτίας κυρίως του εξαιρετικά περίπλοκου τρόπου με τον οποίο αναθεωρείται το αμερικανικό σύνταγμα, όλα τα μεγάλα βήματα μπροστά έγιναν μέσω ή με την επικύρωση αποφάσεων του Ανωτάτου Δικαστηρίου: είτε επρόκειτο για την εφαρμογή της πολιτικής του New Deal του προέδρου Ρούζβελτ, στην οποία οι Ρεπουμπλικανοί είχαν αντιταχθεί με σφοδρότητα, θεωρώντας την αντίθετη προς την ελευθερία των συμβάσεων («West Coast Hotel κατά Parrish», 1937), είτε για την κατάργηση των φυλετικών διακρίσεων στον αμερικανικό Νότο («Βrown κατά Board of Education», 1953), το Supreme Court απέτρεψε καταστάσεις που, λόγω των αντιδράσεων που σημειώνονταν αλλά και της αδράνειας του πολιτικού συστήματος, μπορούσαν να οδηγήσουν σε συγκρούσεις και ανυπολόγιστες καταστροφές.
Αλλά και αντίστροφα: με κάποιες άλλες αποφάσεις του –όπως για παράδειγμα η «Plessy κατά Ferguson» (1896) που είχε θεωρήσει νόμιμα τα ξεχωριστά σχολεία για τους μαύρους, θεωρώντας τα «separate but equal», ή η «Lochner κατά Νέας Υόρκης» (1905), που είχε κρίνει αντισυνταγματική την επιβολή ανωτάτου ορίου στις ώρες ημερήσιας απασχόλησης των εργαζομένων στους φούρνους της αμερικανικής μεγαλούπολης– το Δικαστήριο της Ουάσιγκτον παρ’ ολίγον να πυροδοτήσει βίαιες εξεγέρσεις. (Εξ ιδίας αντιλήψεως γνωρίζω ότι τη Lochner ξαναέκαναν σημαία τους οι φανατικοί νεοφιλελεύθεροι στις ΗΠΑ στις δεκαετίες του 1980 και του 1990.)
Στις βαρυσήμαντες αποφάσεις του Δικαστηρίου προς την αναγνώριση της ισονομίας των δύο φύλων εντάσσεται δίχως άλλο η απόφαση «Roe κατά Wade» (1973), η οποία αναγνώρισε το δικαίωμα των γυναικών στην άμβλωση, χωρίς περιορισμούς, στο πρώτο τρίμηνο της εγκυμοσύνης. Είχε προηγηθεί κατά οκτώ χρόνια η απόφαση «Griswold κατά Connecticut» (1965), η οποία έκρινε ότι η απαγόρευση της χρήσης αντισυλληπτικών –αρχικά μόνο από παντρεμένες γυναίκες, αργότερα από όλες– καθώς και της παροχής πληροφοριών για τον έλεγχο των γεννήσεων προσέβαλλε τις «ζώνες ιδιωτικότητας» («zones of privacy») που αναγνωρίζει το αμερικανικό σύνταγμα σε κάθε πολίτη. Και τούτο, παρότι το τελευταίο δεν κατοχυρώνει ρητά τέτοιο δικαίωμα.
Οι αποφάσεις αυτές καταγράφηκαν στις «ιστορικές» του Δικαστηρίου, όχι μόνο γιατί αναγνώριζαν τη μεγάλη βελτίωση της θέσης της γυναίκας στη σύγχρονη δυτική κοινωνία, που είχε συντελεστεί μετά τον Α΄ και ιδίως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά και για έναν πρόσθετο λόγο, που τη σημασία του μπορεί εύκολα να αντιληφθεί ακόμη και ο μη νομικός αναγνώστης: δεν στάθηκαν στις προθέσεις του συντακτικού νομοθέτη, αλλά ερμήνευσαν το σύνταγμα του 1787 ενόψει των πολιτικών, κοινωνικών και πολιτιστικών συνθηκών της εποχής μας. Χωρίς να εγκαταλείπουν το γράμμα των σχετικών διατάξεων, αναζητούσαν το σύγχρονο νόημά τους. Αυτή είναι η θεωρία του «ζωντανού συντάγματος» (living Constitution), την οποία ακολουθούν και από την εδώ πλευρά του Ατλαντικού τα Δικαστήρια του Στρασβούργου και του Λουξεμβούργου, για την ερμηνεία του ευρωπαϊκού δικαίου – δηλαδή της ΕΣΔΑ και του ενωσιακού.
Το Ανώτατο Δικαστήριο της Ουάσιγκτον, εγκαταλείποντας τη θεωρία του «ζωντανού συντάγματος», επαναφέρει στο προσκήνιο την τυπολατρία και τον νομικό σχολαστικισμό.
Σε αυτή την ερμηνευτική σχολή, τις τελευταίες δεκαετίες, αντιτάσσονται λυσσωδώς οι συντηρητικοί κύκλοι, νομικοί και πολιτικοί, υποστηρίζοντας ότι δεν ανήκει στους δικαστές να ανοίγουν νέους δρόμους, αλλά στον νομοθέτη. Διότι, τάχα, μόνον οι τελευταίοι, ως εκλεγμένοι, διαθέτουν τη δημοκρατική νομιμοποίηση για να επιβάλλουν τόσο σημαντικές αλλαγές. Ετσι, σύμφωνα με τους υποστηρικτές αυτής της άποψης, ούτε η θανατική ποινή θα έπρεπε να καταργηθεί –αφού, όπως εκτιμάται, την επιθυμεί, για ορισμένα τουλάχιστον βαριά εγκλήματα, η μεγάλη πλειοψηφία των πολιτών ακόμη και στις προηγμένες δυτικές κοινωνίες– ούτε η θέση ορισμένων «ενοχλητικών» μειονοτήτων να κατοχυρωθεί.
Η απόφαση λοιπόν της 24ης Ιουνίου 2022 του Ανωτάτου Δικαστηρίου της Ουάσιγκτον, που έκρινε ότι είναι θεμιτή η απαγόρευση των αμβλώσεων από την πρώτη κιόλας στιγμή της σύλληψης («Dobbs κατά Jackson», 2022), πάσχει και για τους δύο ανωτέρω λόγους: Πρώτον, διότι υποβιβάζει τις γυναίκες αφού τις στερεί το δικαίωμά τους να διαφεντεύουν το σώμα τους. Και δεύτερον, γιατί, εγκαταλείποντας τη θεωρία του «ζωντανού συντάγματος», επαναφέρει στο προσκήνιο την τυπολατρία και τον νομικό σχολαστικισμό που, παλαιότερα, απέκοπτε τους νομικούς και τα δικαστήρια από την κοινωνία και τη ζωντανή πραγματικότητα, προκαλώντας, χωρίς σοβαρό λόγο, απίθανες εντάσεις.
Είχαν δίκιο λοιπόν οι επικριτές του προέδρου Τραμπ όταν υποστήριζαν ότι η αρνητικότερη παρακαταθήκη της τετράχρονης διακυβέρνησής του θα είναι ο διορισμός τριών μέχρι παρανοίας αντιδραστικών και θρησκευτικά φανατισμένων δικαστών στο Ανώτατο Δικαστήριο, οι οποίοι, ακολουθώντας τις «παλιές καραβάνες» του συντηρητισμού, τον Κλάρενς Τόμας και τον Σάμιουελ Aλίτο, πέτυχαν αυτό που ονειρεύονταν εδώ και σχεδόν μισόν αιώνα οι πιο αντιδραστικοί κύκλοι της αμερικανικής κοινωνίας: να περιορίσουν τον δικαστικό ακτιβισμό και, κατ’ επέκταση, τα δικαιώματα του ανθρώπου, παλινορθώνοντας τις προ του 1968 αξίες του αμερικανικού τρόπου ζωής.
Γιατί μπορεί μεν στη γνώμη που επικράτησε οι έξι δικαστές της πλειοψηφίας να διαβεβαιώνουν ότι η απόφαση «Dobbs» δεν θα ανοίξει τον ασκό του Αιόλου και ότι το Δικαστήριο δεν πρόκειται να αναθεωρήσει στο μέλλον παλαιότερες ιστορικές αποφάσεις του, πλην όμως, στη συντρέχουσα γνώμη του, ο Κλάρενς Tόμας –μαύρος δικαστής, κατά τραγική ειρωνεία– υποστήριξε ούτε λίγο ούτε πολύ ότι «οφείλουμε να επαναξιολογήσουμε» («we should reconsider») τη νομολογία μας με την οποία αναγνωρίστηκαν δικαιώματα που το σύνταγμα δεν κατοχυρώνει ρητά, όπως το δικαίωμα της χρήσης αντισυλληπτικών και τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων.
Να είναι η απόφαση «Dobbs» η κορύφωση ενός συντηρητικού αλλά τελικά παροδικού κύματος ή η απαρχή μιας βαθύτερης και μακρόχρονης αλλαγής στην κλίμακα αξιών και τις ιεραρχήσεις της φιλελεύθερης δυτικής δημοκρατίας; Δεν γνωρίζω, προφανώς, την απάντηση. Το βέβαιο είναι ότι το φαινόμενο Τραμπ, στις Ηνωμένες Πολιτείες, κάθε άλλο παρά έχει σβήσει, ενώ, πιο κοντά σε εμάς, το αποτέλεσμα των γαλλικών εκλογών και ηγέτες όπως ο Σαλβίνι στην Ιταλία, ο Ορμπαν στην Ουγγαρία –για να μην αναφερθώ στον Πούτιν, στον Ερντογάν και στον Λουκασένκο– δείχνουν ότι χρειάζεται να γρηγορούμε όσοι πιστεύουμε ότι τα δικαιώματα του ανθρώπου δεν μπορεί να είναι έρμαια της βούλησης της εκάστοτε πλειοψηφίας.
* Ο κ. Νίκος Κ. Αλιβιζάτος είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.